“In Helmond wordt hard gestreden voor het behoud van Hellemond”

Steeds meer regionale dialecten lijken te verdwijnen, maar in Helmond wordt hard gestreden voor het behoud van de ‘Hellemonden’. Kristel Doreleijers promoveerde aan de Universiteit van Tilburg en het Meertens Instituut op haar onderzoek naar ‘dialectale variatie in sociale media.’ De Eindhovenaar verdiepte zich in de geschiedenis en ontwikkeling van de Brabantse dialecten. Steeds meer dialecten lijken langzaam te verdwijnen, tot grote ergernis van een oudere generatie die is opgegroeid met hun eigen streektaal. “Een dialect maakt deel uit van je identiteit.”

Doreleijers deed van eind 2019 tot eind 2023 promotieonderzoek naar Brabant. Volgens haar roept het onderzoek soms ‘geladen’ reacties op: “Dialecten betekenen veel voor ouderen, terwijl jongeren een andere band met hen hebben. De oudere generatie heeft het idee dat het dialect achteruitgaat en dat de nieuwe generatie woorden verkeerd gebruikt. Jongeren leren dingen van het dialect en verwerken deze in hun gesproken taal.”

Het onderzoek vond plaats in de regio Eindhoven. De Nederlandse academica bezocht een middelbare school (het Van Maerlantlyceum, red.) waar ze leerlingen interviewde over dialectgebruik. Dorelijers interviewde ook ouderen uit de omliggende gebieden, zoals Dommelen, Nuenen en Valkenswaard: “Het verrassende is dat in Eindhoven het dialect verstedelijkt. De komst van expats en mensen van buiten de regio betekent ook dat er meer Nederlands en standaard Engels wordt gesproken. Na verloop van tijd stabiliseert het dialectgebruik en wordt opgemerkt dat er in de verschillende gemeenten minder dialect wordt gesproken. Lokale dialecten komen dichter bij elkaar, waardoor er een oppervlakkiger regionaal dialect ontstaat, ook wel regiolect genoemd.”

immaterieel erfgoed

Het verdwijnen van een dialect kan in een regio belangrijke gevolgen hebben. In Helmond wordt er alles aan gedaan om het dialect te behouden. “In Helmond wordt het Helmondse dialect zeer gewaardeerd en waar bijvoorbeeld de Stichting Haw ut Hellemonds zich voor inzet. Mensen waarderen de manier waarop u in deze kerk spreekt. Een dialect maakt deel uit van je identiteit. Ook Brabanders beschouwen het worstenbroodje en carnaval als ‘hun’ eigendom, en zo moet het dialect ook gezien worden. Er ontstaat een band als je een local ontmoet met wie je terloops kunt praten. Versterkt de onderlinge band. De standaardtaal creëert zo’n verband niet. Als een dialect verdwijnt, gaat een deel van die link verloren en daarmee ook een deel van het erfgoed.”

Het verdwijnen van dialecten is een natuurlijk proces. “Veel jongeren groeien niet op met het dialect van hun (grootouders)ouders. Zeker niet in Eindhoven, waar het onderzoek plaatsvond. Er bestaan ​​vooroordelen over dialecten. Mensen die bot praten kunnen bijvoorbeeld dommer lijken of minder succesvol zijn op de arbeidsmarkt. Ik ben geneigd het er niet mee eens te zijn. Een dialect is zijn eigen taal met klanken, grammaticale regels en woorden. Brabant geniet echter geen politieke erkenning. Het Fries wordt officieel erkend als regionale minderheidstaal in Nederland. En ook het Limburgs en het Nedersaksisch genieten een zekere bekendheid.”

Politieke erkenning

Politieke erkenning helpt de regionale taal te beschermen. “In Brabant wordt minder aandacht besteed aan het op de politieke agenda zetten van het dialect. Al vormt Helmond hierop een uitzondering. In deze gemeente wordt gestreden voor het behoud van de Helmonden. Hier is er druk om het dialect te behouden. Dit was bijvoorbeeld te zien in 2023, toen Helmonds werd opgenomen in het Netwerk Immaterieel Erfgoed Nederland. In Eindhoven is dat niet het geval.”

Brabant is meer aanwezig in de media dankzij series als ‘New Kids’ en ‘Undercover’ waarin Brabantse accenten worden gebruikt. Sommige woorden en termen worden door jongeren geleerd en omgezet in een eigen soort dialect: een hyperdialect. “Deze term wordt in de wetenschap al een tijdje gebruikt. Jongeren gebruiken delen van het oorspronkelijke dialect in hun normale taalgebruik, maar op overdreven wijze. Het dialect vermengt zich op zijn eigen manier met de gesproken taal. Vaak met als doel mensen aan het lachen te maken.”

hyperdialect

Niet iedereen kan lachen om dat hyperdialect. Vooral ouderen vinden het “vals”, zegt Doreleijers: “De jonge generatie gebruikt de artikelen bijvoorbeeld op een andere manier (volgens ouderen vaak ten onrechte) waarin in Brabant het geslacht te lezen is. Het onderscheid tussen artikelen verdwijnt dus. Het mannelijke lidwoord unne (‘ne) wordt bijvoorbeeld ook gebruikt voor vrouwelijke woorden: unne (‘ne) oma of unne (‘ne) kuukske. Volgens de vorige generatie is dat not done. Dit is niet hoe het zou moeten zijn. Jongeren gebruiken deze spullen vooral als grapje. Netflix en tv-series als ‘Undercover’ en ‘New Kids’ hebben geleid tot een heropleving van dit Brabantse type, en dat is te merken. “Jongeren leren het dialect via deze kanalen en niet langer via hun ouders.”

Wat Doreleijers verbaasde was dat het dialect zoveel voor mensen betekent: “Het raakt een snaar. Mensen raken geïrriteerd als ze merken dat ‘hun’ taal verkeerd wordt gebruikt. Wanneer een woord als ‘unne’ een sterke emotie oproept, weet je dat je iets raakt. Ouderen denken dat het hyperdialect nep is en geen echt Brabant. Het dialect maakt deel uit van de identiteit van veel mensen. Ook in Helmond is bekend dat het dialect in verval is, maar er zijn mooie initiatieven om dit proces een halt toe te roepen. Zo zijn wij er hard mee bezig om Helmond zichtbaar te maken in de stad, bijvoorbeeld door middel van speciale bewegwijzering. Dat is fantastisch, want het dialect heeft nog steeds een sociale functie die we moeten waarderen.”

Op vrijdag 14 juni 2024 verdedigt Doreleijers zijn proefschrift, dat vanaf die datum ook ter inzage ligt.

Afbeelding: Omroep Brabant