Echte hervormingen lijken nog ver weg

De verpletterde mensenlevens zijn noch rechts, noch links. Toen SP-Kamerlid Michiel van Nispen, voorzitter van de parlementaire onderzoekscommissie fraudebeleid, er maandag op wees dat het kabinet ‘blind is voor mens en wet’ in de omgang met mensen die fouten hebben gemaakt met uitkeringen of subsidies, zei zijn VVD-collega Thierry Aartsen is stevig. Hij knikte met zijn hoofd. Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) bevestigt kort daarna dat de commissie ‘harde conclusies’ trekt die ‘de essentie van onze rechtsstaat raken’.

Er bestaat een grote politieke consensus over de buitensporige fraudejacht die tot het uitkeringsschandaal heeft geleid. De houding van de overheid moet anders, minder wantrouwend tegenover burgers, met meer aandacht voor ‘de menselijke dimensie’. De parlementaire onderzoekscommissie concludeert echter dat de patronen die ten grondslag liggen aan het harde fraudebeleid ‘tot op de dag van vandaag nog niet zijn doorbroken’. Er wordt gewaarschuwd: “Zonder passende maatregelen, veranderingen en waarborgen zou het volgende schandaal gemakkelijk opnieuw kunnen gebeuren.”

Daarom is de oproep aan politici duidelijk: verander het beleid en werk snel in een andere politieke cultuur. Maar in hoeverre is het realistisch dat de nieuwe Tweede Kamer en het daaropvolgende kabinet hierin slagen?

In het rapport over de fraude wijst de commissie er nogmaals op dat een aantal van de huidige potentiële partners van de rechtse coalitie, onder leiding van de PVV en de VVD, verantwoordelijk waren voor het strenge fraudebeleid. Het was het kabinet Rutte I (VVD-CDA, met aanvaardbare steun van de PVV) dat volgens de commissie voor een ‘repressief’ beleid koos en een financiële doelstelling van 180 miljoen euro stelde ter bestrijding van de fraude die gerealiseerd moest worden.

PVV-Kamerlid Roland van Vliet zou in 2013 aan het kabinet hebben gevraagd ervoor te zorgen dat “ons uitkeringsfonds niet wordt geplunderd”. In die jaren bedacht de PVV stigmatiserende termen als ‘Polen hotline’ en koppelde de fraude in het parlement vaak aan Nederlanders van immigrantenoorsprong, een politiek discours dat van invloed zou zijn op institutioneel racisme in het uitkeringsschandaal. .

De PVV heeft haar standpunt als het gaat om de aanpak van fraude niet gewijzigd. Terwijl de partij in haar laatste verkiezingsprogramma schrijft dat ze tegen een “almachtige regering is die het volk verplettert zoals in het uitkeringsschandaal”, voegt ze er nog een paar zinnen aan toe: “We laten ons niet langer voor de gek houden door fraudeurs. Fraudevoordelen en het misbruik van onze sociale zekerheid worden hard aangepakt.”

Het verkiezingsprogramma van de VVD had een andere toon. De liberalen willen in wet- en regelgeving ‘de menselijke maat bevorderen’ en schrijven ook: ‘Mensen die onbedoeld een fout maken, moeten niet meteen als fraudeurs worden gebrandmerkt.’ Deze mooie woorden rijmen niet met het besluit van VVD-staatssecretaris Aukje de Vries, in het aftredend kabinet verantwoordelijk voor de hersteloperatie Toeslagen. Dat zei inspecteur-generaal Bart Snels vorig jaar NRC dat de hersteloperatie te complex is en te weinig aandacht besteedt aan de behoeften van de slachtoffers. “Opnieuw moeten de slachtoffers als een soort proefkonijn hun weg door het doolhof vinden.”

De totstandkoming van Pieter Omtzigts Nieuw Sociaal Contract komt letterlijk voort uit het uitkeringsschandaal. Als gedeputeerde vocht Omtzigt jarenlang voor slachtoffers en constateerde hij in zijn verkiezingsprogramma dat “de bestaande manier van politiek bedrijven en regeringspartijen” geen oplossingen meer biedt.

Omtzigt heeft concrete verbeterpunten in haar programma opgenomen, zoals meer ruimte voor bemiddeling en mogelijkheden voor herijking. Andere speerpunten zijn langetermijnprojecten, zoals de oprichting van een Grondwettelijk Hof. Dit vereist een grondwetswijziging, een complex wetgevingsproces en jaren van tevoren. Het Hof biedt daarom in ieder geval geen oplossingen voor kwetsbare burgers op de korte termijn.

Fundamentele rechten

Cruciaal voor de nieuwe politieke cultuur die de NSC voorstaat is respect voor grondrechten en meer tijd voor wetgeving, kwesties die de onderzoekscommissie ook vurig verdedigt. Juist vanwege de grondrechten ligt de samenwerking met de PVV voor de NSC delicaat. In de eerste formatieronde hebben de vier vormende partijen een ‘baseline’ opgesteld waarin zij beloven dat hun plannen binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat zullen blijven en dat rechterlijke beslissingen zullen worden gerespecteerd.

Dat het opstellen van deze tekst noodzakelijk was, is gezien het frauderapport een slecht teken, omdat de commissie stelt dat ‘er meer aandacht nodig is voor fundamentele rechten, rechtsbeginselen en de rechtsstaat, zowel op de plekken waar wetgeving wordt gemaakt en in de uitvoerende organisaties.” Het minimum van de geformuleerde basislijn lijkt met andere woorden verre van genoeg. En een nieuwe, zachtere politieke cultuur is niet dichterbij, gezien de tweets van de PVV-leider Geert Wilders, die mensen blijft aanvallen. van migrerende oorsprong.

Of er nu een rechtse coalitie is of een ander kabinet, een van de belangrijkste politieke uitdagingen die overblijft is de toekomst van het uitkeringsstelsel. De onderzoekscommissie constateert dat zowel de Tweede Kamer als het kabinet ‘tot op de dag van vandaag de fundamentele tekortkomingen van het uitkeringsstelsel niet hebben aangepakt en opgelost’. Het huidige vertrekkende kabinet heeft de afgelopen jaren geen hervormingen durven doorvoeren en het volgende kabinet zal daar zeker een besluit over moeten nemen.

In de Tweede Kamer zijn partijen van links tot rechts ‘op lange termijn’ vóór de afschaffing van het socialezekerheidsstelsel. De VVD bepleit eerst vereenvoudiging en daarna afschaffing, en de NSC stelt in het programma voor dat een speciale parlementaire commissie de hervorming ‘voorbereidt’. Alles lijkt aarzelend, ondanks het feit dat er al veel meldingen zijn. Het aftredende kabinet stuurde de Tweede Kamer eerder deze maand een scenariostudie met tal van alternatieven voor diëten.

De partijen aan de trainingstafel hebben wellicht wat aanmoediging nodig. Of zoals de onderzoekscommissie schrijft: ‘Toon politieke moed en schaft het uitkeringssysteem af.’