Terug naar de toekomst: welk toekomstbeeld hadden mensen tijdens de perestrojka?

Aan het einde van de vorige eeuw ondergingen verschillende landen in Midden- en Oost-Europa diepgaande sociale transformaties die leidden tot het verdwijnen van het communisme als de dominante ideologie in deze regio. “We zijn vaak geneigd om de geschiedenis van de perestrojka een duidelijke begin- en einddatum te geven”, zegt Schellens, “maar de uitkomst van deze gebeurtenissen was destijds onzeker.” Je kunt deze periode daarom ook zien als een startpunt om na te denken over iets nieuws. De afgelopen dertig jaar hebben deze voormalige communistische landen, maar ook het Westen, zichzelf opnieuw moeten definiëren.’

Schellens meent echter dat de reflectie op de gebeurtenissen tussen 1989 en 1991 nog te vaak een westers perspectief heeft. ‘We vragen ons nauwelijks af welke toekomstvisies er in deze eigen landen ontstonden. Het gevolg is dat we bepaalde gebeurtenissen in het heden niet goed begrijpen of dat ze ons verrassen. Overweeg om op extreemrechtse partijen zoals de AfD in Oost-Duitsland te stemmen. Ik denk dat we terug moeten naar de jaren tachtig en negentig om verklaringen hiervoor te zoeken”, zegt Schellens. “Mensen hadden destijds allerlei ideeën over waar de samenleving heen moest. Als een van die toekomstbeelden opduikt, lijkt ons vaak plotseling, maar in werkelijkheid sluimeren ze vaak al heel lang onder de oppervlakte.’

zich schuilhoudend onder de oppervlakte

Een van de ruimtes in de samenleving waar reflectie over de toekomst wordt geboden, is literatuur. “Ik wil weten wat er gebeurt als een belangrijke ideologie als het communisme niet langer het enige mogelijke scenario in de toekomst is”, zegt Schellens. ‘Zo was de Oost-Duitse schrijfster Christa Wolf tijdens de val van de muur nog steeds overtuigd van het socialisme als een betere samenlevingsvorm. Voor haar was de continuïteit van de DDR logisch, maar op een democratische manier. Het is heel interessant om te onderzoeken waar dit soort perspectieven vandaan komen. Maar het kan ook openheid bieden. We zijn momenteel verwikkeld in allerlei crises, van klimaat tot oorlog, en weten niet hoe we onze toekomst anders zouden kunnen vormgeven. Soms lijkt het bijna alsof we denken dat het al voorbestemd is. Het kan dus nuttig zijn om te zien dat toekomstvisies historisch veranderen en dat wij daar zelf een rol in spelen.’

Ander conceptueel kader

In zijn project vergelijkt Schellens de literatuur en non-fictie van Oost-Duitsland en Rusland. “Met de DDR hebben we een land op de grens tussen het voormalige Westen en Oost, maar de omvang en invloed van Rusland in de regio zijn uiteraard anders.” Door deze twee verschillende gevallen te vergelijken, wil hij de diversiteit van de toekomst in de voormalige communistische regio beter begrijpen. ‘In beide landen hadden schrijvers een heel belangrijke stem. Aan de ene kant werd literatuur gezien als een socialistisch instrument om burgers te onderwijzen; Aan de andere kant zou het een instrument van kritiek kunnen zijn, zij het vermomd.

Schellens richt zich op toekomstvisies die zichtbaar worden in de literatuur, essays en cultuurtheorie van deze periode. ‘Ik wil weten wat de bandbreedte van toekomstvisies is en welke concepten en theorieën in essays of cultuurtheorie zijn gebruikt om op maatschappelijke omwentelingen te reageren. Te vaak kijken we nog vanuit een Amerikaans of West-Europees conceptueel kader naar andere delen van de wereld. “Het zou leuk zijn om dat een beetje aan te passen.”