Fethullah Gülen zag een schijnhuwelijk op de klippen lopen

“Het is een pijnlijke dag voor ons. Dit verlies is heel groot. We wisten dat hij ziek was, maar toch.” Dat zegt Saniye Calkin, een prominent lid van de Nederlandse tak van de Hizmet-beweging van de Turks-islamitische geestelijke Fethullah Gülen (83).

Vandaag werd bekend dat Gülen in de Verenigde Staten is overleden. Hij had daar 25 jaar in vrijwillige ballingschap gewoond.

Gülen was een aanhanger van het soefisme, een mystieke vorm van de islam. In de ogen van zijn volgelingen was hij een verdediger van de democratie, het onderwijs, de wetenschap en de interreligieuze dialoog. “Zijn denken draait eigenlijk om drie dingen”, zegt Calkin. “Bestrijd verdeeldheid, armoede en onwetendheid door middel van dialoog, liefdadigheid en onderwijs. In feite is dat al dertig jaar zo. En misschien hebben we het in deze gekke tijden waarin we leven nu meer nodig. Het is echt een inspiratiebron.”

In Türkiye denken mensen heel anders over deze kwestie, zegt Uğur Derin, onderzoeker en hoogleraar aan het Instituut voor Turkse Studies van de Universiteit Leiden. “De conservatieve kranten van Turkije, zowel islamitisch als seculier, noemen hem allemaal de leider van een terroristische organisatie.”

Dat was vroeger anders. In het laatste kwart van de vorige eeuw bouwden Gülen en zijn volgelingen een wereldwijd netwerk op van liefdadigheidsinstellingen en professionele organisaties, bedrijven, onderwijs- en gezondheidszorginstellingen en mediaorganisaties. De Gülen-beweging werd een kracht waarmee rekening moest worden gehouden.

De opkomst wekte wantrouwen tussen de seculiere leiders van Türkiye en het leger van die tijd. In 2000 werd Gülen aangeklaagd. Hij zou plannen hebben gemaakt om de regering omver te werpen om een ​​islamitische staat te vestigen. Gülen woonde toen al in de Verenigde Staten. Hij werd bij verstek vrijgesproken.

Gülen had de sympathie van de opkomende politicus Erdogan en zijn AK-partij. ‘Ze noemden hem ‘eerbiedwaardige meester’ omdat ze bondgenoten waren’, zegt onderzoeker Derin. En dat kwam goed van pas toen Erdogan in 2002 onverwacht de verkiezingen won.

“Erdoğan had de stemmen, maar niet de goed opgeleide mensen om belangrijke officiële posities te bekleden. Gülen kon ze leveren. Integendeel, Erdoğan gaf Gülen de kans om zijn beweging verder uit te breiden.”

Derin spreekt van een schijnhuwelijk, omdat zowel de interne als de externe politieke opvattingen verschilden. Erdogan koos bijvoorbeeld voor de Palestijnen en Hamas, terwijl Gülen pro-Israël was en de Verenigde Staten als een bevriende natie zag.

Ze waren het ook oneens over de Koerdische kwestie en het verbod op het dragen van de sluier in het hoger onderwijs. Gülen was bereid tot een akkoord te komen, maar het was Erdogan duidelijk dat het verbod moest worden opgeheven.

Door de jaren heen verwierven Gülens volgelingen belangrijke posities binnen het Turkse veiligheidsapparaat. In 2013 werd daar een corruptieonderzoek op hoog niveau uitgevoerd en werden gesprekken afgeluisterd via de mediakanalen van Gülen gelekt, waaruit bleek dat Erdoğan en zijn familie betrokken waren bij corruptie.

Het ging niet meer goed tussen de twee. In februari 2014 bestempelde Erdogan de Gülen-beweging als een terroristische organisatie.

In 2016 was Türkiye het toneel van een staatsgreep en dat was het breekpunt voor Erdogan. Hij beweerde dat de Gülen-beweging hierachter zat.

Saniye Calkin gelooft niet dat dit het geval was. “Gülen heeft ook altijd gezegd dat hij nooit geweld zou gebruiken, wat er ook gebeurt. Hij heeft altijd gezegd: laat een onafhankelijke partij de staatsgreep onderzoeken, wie de daders ook zijn, ook al zijn het Gülen-aanhangers, ze moeten gestraft worden. “Hij gelooft in de rechtsstaat.”

Onderzoeker Derin is het ermee eens dat er nooit een goed onderzoek is uitgevoerd. “De soldaten die aan de staatsgreep deelnamen, zijn nooit in het openbaar berecht, dus het is nooit bekend geworden wat daar werd gezegd. Ik denk dat de Gülenisten erbij betrokken waren en de staatsgreep hadden gepland, maar dat is een veronderstelling, want er is geen bewijs.”

De mislukte staatsgreep had belangrijke gevolgen. Tienduizenden Turken verdwenen achter de tralies omdat zij betrokken zouden zijn bij de staatsgreep. Ruim 130.000 ambtenaren en 23.000 soldaten verloren hun baan. Scholen, bedrijven en mediakanalen die ervan verdacht werden banden te hebben met de Gülen-beweging moesten hun deuren sluiten.

In het hedendaagse Turkije lijkt de rol van de beweging geëindigd. “Na de staatsgreep vluchtten veel van Gülens volgelingen naar het buitenland”, zegt Derin. “In 2013 en 2014 kon je nog boeken over hem vinden in de boekhandel. Nu niet meer. Je kunt niets positiefs meer over hem zeggen.”

Buiten Turkiye is dit nog steeds mogelijk. “Ik denk dat iedereen die hem steunt de verantwoordelijkheid zal nemen om zijn ideeën voort te zetten”, zei Calkin. ‘Dat is eigenlijk de vraag: wat kan er voor de samenleving worden gedaan?