Net als Dick Schoof had ook Schermers premier Wim Schermerhorn geen politieke ervaring.

“Als je naar hun politieke ervaring kijkt, lijken Schermerhorn en Schoof ongetwijfeld op elkaar”, zegt Herman Langeveld. “Beiden hadden nog nooit eerder een ministeriële of representatieve functie in de politiek bekleed.” We spraken de historicus aan de vooravond van Dick Schoofs eerste termijn. Langeveld werkte jarenlang als onderzoeker bij het Instituut voor Biografie van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij schreef verschillende boeken, onder meer over de vooroorlogse premier Hendrikus Colijn, de zakenman Daniël Wolf, en daarmee de premier Wim Schermerhorn. (tekst gaat verder onder foto)

Herman Langeveld deed jarenlang onderzoek naar premier Schermerhorn. Het resultaat was een biografie: ‘De man die in de put sprong’.

Van boerenzoon tot premier. Deze zin alleen al klinkt een beetje als een kinderboek. En je zou kunnen zeggen dat het levensverhaal van Wim Schermerhorn een beetje op elkaar lijkt. In ieder geval gedurende de eerste decennia van zijn leven. Schermerhorn werd in 1894 geboren in Schermer. Het maakte toen nog deel uit van de gemeente Akersloot. Schermerhorn gaat naar de Rijks-HBS in Alkmaar en studeert daarna aan de Hogere Technische School in Delft. Zijn benoeming tot hoogleraar vond plaats in 1926.

Het leven van Schermerhorn verandert met de komst van Anton Mussert. ‘De Provinciale Statenverkiezingen van 1935’, begint Langeveld. Volgens de historicus een cruciaal moment in Schermerhorns leven. Mussert behaalde met zijn Nationaal-Socialistische NSB een verrassend resultaat. Bijna acht procent van de Nederlanders stemt op de ingenieur uit Utrecht. “Dat was werkelijk een spectaculair succes, dat uit het niets kwam.”

De NSB strijdt voor een Groot-Nederlands Rijk, waartoe ook Vlaanderen behoort. Onder Duitse invloed kreeg de partij later een antisemitisch karakter. “Ook de overwinning van 1935 lokte een tegenreactie uit. Schermerhorn deed daaraan mee.” (tekst gaat verder onder foto)

Alkmaar had ook een NSB-afdeling. Hier gaan leden naar de picknick op de Westerweg. Het was 6 juli 1935. (Foto: Collectie Regionaal Archief Alkmaar)

Schermerhorn is een van de grondleggers van Unity Through Democracy. De beweging is gericht tegen zowel het nationaal-socialisme als het communisme. “Hij gedraagt ​​zich dus als een anti-nationaalsocialist. Hij werd een min of meer bekende figuur.”

Het was 1942 en Schermerhorn werd samen met negen andere vooraanstaande intellectuelen gegijzeld door de Duitse bezetter. Na zijn vrijlating in december 1943 ging hij ondergronds. “Hij zal een centrale rol gaan spelen in tal van adviesorganen die de structuur van de Nederlandse samenleving na de bevrijding vorm willen geven. Hij was de eerste voorzitter van de Nederlandse Volksbeweging en was betrokken bij de oprichting van de PvdA.”

Na de oorlog wordt hij gedagvaard voor koningin Wilhelmina. Hij valt op en wordt premier van het noodkabinet Schermerhorn-Drees. “Hij wilde innovatie en Wilhelmina ook. Ze waren op zoek naar iets anders. Al wilde Wilhelmina wel een vreemd soort innovatie.” Langeveld lacht. “Ze zag vooral meer macht voor zichzelf. We hadden de democratie geprobeerd en dat mondde uit in een oorlog. Dat idee beviel de nieuwe premier niet.” (tekst gaat verder onder foto)

Ruim een ​​maand na de bevrijding werd het kabinet benoemd door Koningin Wilhelmina. (foto: Collectie Nationaal Archief)

Kort nadat de wederopbouw begon, werd het kabinet van Schermerhorn verrast door de uitroeping van de Indonesische onafhankelijkheid. En ook voor Schermerhorn en zijn PvdA vallen de verkiezingsuitslagen tegen. Katholieke leider Louis Beel en PvdA-lid Willem Drees houden de oud-premier buiten de formatie en het nieuwe kabinet. ‘Beel had de verkiezingen gewonnen en hij haatte Schermerhorn. Hij mocht hem niet.’

De Indonesische onafhankelijkheid blijft in Schermerhorn vastlopen. Zeker in zijn aanstaande functie als voorzitter van de Algemene Commissie voor Nederlands-Indië. Nederland erkent de onafhankelijkheid van zijn kolonie niet en neemt harde maatregelen met de zogenaamde ‘Police Actions’. De schattingen lopen uiteen, maar er wordt aangenomen dat minstens honderdduizend mensen zullen sterven. “Het is een ingewikkeld verhaal. Schermerhorn twijfelt. Het optreden van de politie gaat eigenlijk tegen zijn wil in, maar tegelijkertijd is hij heel boos op de republiek omdat ze de gemaakte afspraken niet respecteren.” (tekst gaat verder onder foto)

“Pas laat was er begrip voor Schermerhorn”, schreef NRC Handelsblad een dag na zijn overlijden. (Afbeelding: Delpher Krantenbibliotheek)

Schermerhorn werd in 1948 namens de PvdA lid van de Tweede Kamer en nam later plaats in de Eerste Kamer. Wim Schermerhorn overleed in het voorjaar van 1977. De doorbraak die de PvdA en Schermerhorn wilden, mislukte. In ieder geval niet in de jaren veertig waren de pijlers jarenlang een belangrijke steunpilaar onder politieke partijen na de Tweede Wereldoorlog. “Schermerhorn stelde zich de politiek voor zonder katholieke of protestantse partijen. Het Britse model met socialistische en conservatieve partijen. Dat gebeurde toen niet.”

Herman Langeveld deed jarenlang onderzoek naar de premier van Schermer. Wim Schermerhorn is de geschiedenis ingegaan als een van de vele premiers. Langeveld plaatst hem dan ook niet in het rijtje van grote staatslieden als Thorbecke, Drees, Den Uyl, Lubbers en Kok. ‘Hij kon uiteraard niet zoals Drees zijn stempel op de politiek drukken. De gewenste doorbraak mislukte en dus ook Schermerhorn als premier.