Rapport over academische vrijheid gepresenteerd

Wat betekent academische vrijheid en hoe geven we daar invulling aan in Leiden? Het Central Academic Freedom Team heeft deze vragen overwogen en op 17 juni zijn eindrapport gepresenteerd. “Dit kroonjuweel van onze universiteit verdient meer aandacht”, aldus rector magnificus Hester Bijl, die het rapport in ontvangst nam.

In 2022 richtte de kanselier een Centraal Academisch Vrijheidsteam op. De afgelopen periode waren er meerdere incidenten op de universiteit, van gastsprekers of hoogleraren die door studenten werden geboycot tot een discussiebijeenkomst voor en door studenten over Palestina die de universiteit afzegde.

Her en der werd gezegd dat de academische vrijheid in Leiden onder druk stond. Anderen antwoordden dat academische vrijheid niet moet worden verward met vrijheid van meningsuiting en dat de universiteit geen centrum van debat is.

Academische vrijheid van het kernteam?

Het Centraal Academische Vrijheidsteam bestaat uit vijf hoogleraren van vijf verschillende faculteiten: Frits van der Meer (FGGA), Sense Jan van der Molen (FWN), Jannemieke Ouwerkerk (Rechtsgeleerdheid), Herman Paul (FGW) en Martine de Vries (LUMC ). Het kernteam heeft onlangs een reeks gesprekken gevoerd met medewerkers en studenten. Het verslag Academische vrijheid: een Leidse lijn Het is hun eindproduct en werd op 17 juni uitgereikt aan rector Hester Bijl

Leg uit wat academische vrijheid is.

Het kernteam noemt in zijn rapport drie specifieke aanbevelingen. Ten eerste moeten we (herhaaldelijk) – in het onderwijs en in cursussen – uitleggen wat academische vrijheid betekent en wat dat vraagt van studenten, medewerkers en bestuurders. Volgens het Kernteam werd tijdens de gesprekken en dialogen duidelijk dat de betekenis van academische vrijheid nogal impliciet is. Medewerkers en studenten hebben er verschillende associaties mee, maar als er om een definitie wordt gevraagd, moeten ze woorden opzoeken.

Gesprek bezig

De tweede aanbeveling van het kernteam is om academische vrijheid ‘het onderwerp van een voortdurend gesprek’ te maken. Hierdoor kunnen we voor actuele vraagstukken concreet maken welke waarde de universiteit aan deze vrijheid hecht. Dit kan onder meer door structureel vervolg te geven aan de uitgebreide dialogen die het kernteam organiseerde om urgente vraagstukken te bespreken. Bijvoorbeeld over samenwerking met niet-democratische regimes, bezuinigingen en strategische opties, sociale zekerheid, toenemende regeldruk en institutionele autonomie.

Vier de academische vrijheid en leef ernaar

De derde aanbeveling van het rapport is: vier de academische vrijheid en leef deze. Wanneer de actualiteit daartoe aanleiding geeft, organiseer dan bijeenkomsten waar medewerkers en studenten de actualiteit kunnen toelichten en over politieke grenzen heen met elkaar in contact kunnen komen.

Herman Paul, lid van het kernteam: “Op de universiteit komen mensen met heel verschillende achtergronden samen in een gemeenschappelijke fascinatie voor kennis en begrip van de wereld.” Volgens hem functioneert de universiteit beter als studenten uit bijvoorbeeld Israël en Gaza bij elkaar in de collegezaal kunnen zitten. ‘De universiteit is niet in de eerste plaats een politieke arena waar dissidenten als tegenstanders worden gepresenteerd, maar een plek waar mensen proberen te begrijpen waar het conflict in het Midden-Oosten vandaan komt, wat er gebeurt en wat er op het spel staat. Hoe werkt de wereld? Dat is de universiteit, dat is academische vrijheid.”

Neem samen de verantwoordelijkheid

Rector Hester Bijl is blij dat het rapport er is. ‘Dit heeft de organisatie onder druk gezet en de diagnose is gesteld: we hebben de academische vrijheid de afgelopen jaren niet de aandacht en zorg gegeven die ze verdient. Dat moet beter.” En dat lukt volgens de rector alleen als bestuurders, medewerkers en studenten hun verantwoordelijkheid nemen. Het rapport is daarom een startpunt. De komende tijd gaan we werken aan een plan van aanpak waarin ook hoe De aandacht van medewerkers en studenten kan worden gevestigd op academische vrijheid en de rechten en plichten die deze met zich meebrengt.

Bijl vult aan: ‘Academische vrijheid is een mooi concept dat we samen uitvoeren. Dit kan op verschillende manieren. Er is bijvoorbeeld de complexe vraag met wie we samenwerken en met wie niet. De tijdelijke commissie ‘Beoordelen ethische aspecten in samenwerkingen’ gaat ons hierbij helpen en komt met een voorstel hoe we dit op een verstandige en werkbare manier kunnen doen, in overleg met de gemeenschap. We zullen alleen een oplossing vinden als we samen onze verantwoordelijkheid nemen.”

Wat betekent academische vrijheid?

De Nederlandse wet definieert academische vrijheid als volgt: de vrijheid van docenten, onderzoekers en studenten om hun eigen wetenschappelijke kennis te volgen bij het lesgeven, doen van onderzoek of het ontvangen van onderwijs.

Concreet betekent dit: studenten kunnen zelf hun vragen en werkwijzen kiezen in hun werk, docenten hebben de vrijheid om te bepalen welke onderwerpen zij in hun onderwijs bespreken en welke literatuur zij hun studenten voorschrijven. En onderzoekers kunnen zelf bepalen welk onderzoek ze willen doen, met wie ze samenwerken en waar ze publiceren.

Tegelijkertijd is deze vrijheid niet onbeperkt. Academische vrijheid is een beginsel dat moet worden afgewogen tegen andere beginselen, normen en belangen. Onderzoekers mogen bijvoorbeeld geen slordig, bevooroordeeld of frauduleus onderzoek doen. En de academische vrijheid van de een mag niet beperkt worden door de vrijheid van de ander. Daarnaast kan de universiteit grenzen stellen aan de academische vrijheid van studenten, docenten en onderzoekers. Dit vereist zorgvuldige aandacht. Een instelling kan geen commentaar geven op onderwijs- en onderzoeksmethoden of bevindingen. Wel kan zij onderwijsprogramma’s en onderzoeksagenda’s vaststellen waarbinnen het onderwijs en onderzoek van individuele medewerkers moet passen.

Een volledige beschrijving van wat academische vrijheid is, vindt u in de bijlage bij het rapport.

Foto: Marc de Haan