Op één na grootste zwarte gat in de Melkweg.

• Ivo Landman

  online-editor

Astronomen hebben een enorm zwart gat in de Melkweg ontdekt. Het is de op een na grootste in de Melkweg en verrassend dichtbij, op ongeveer 2000 lichtjaar afstand.

Zwart Gat 3, afgekort BH3, vertegenwoordigt geen enkel gevaar, omdat ‘dichtbij’ een relatief begrip is in de kosmos. Een ruimtevaartuig met de snelheid van een space shuttle zou er ongeveer 100 miljoen jaar over doen om daar te komen. In 2022 werd een kleiner zwart gat ontdekt dat nog dichterbij staat, zo’n 1.560 lichtjaar verwijderd, maar ook nog heel ver weg is.

De ontdekking werd gedaan met de Europese astronomische satelliet Gaia, die sinds 2013 gegevens verzamelt voor een 3D-kaart van de Melkweg. Ook Nederlandse astronomen van de Universiteit Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen participeren in dit project. ‘Dit is een hoogtepunt voor ons, een van de grootste ontdekkingen die Gaia tot nu toe heeft gedaan’, zegt onderzoeker Amina Helmi.

BH3 werd bij toeval ontdekt tijdens het analyseren van gegevens van Gaia. Een ster in het sterrenbeeld Adelaar lijkt een vreemde oscillerende beweging te maken, veroorzaakt door het zwarte gat waar hij omheen draait. Met de Very Large Telescope van de European Observatory in Chili (ESO) werd vervolgens opnieuw de massa van het zwarte gat gemeten, evenals de bijzondere chemische samenstelling van de ster die ermee gepaard gaat.

Het is niet het eerste zwarte gat dat met de satelliet in de Melkweg is ontdekt – BH1 en BH2 gingen eraan vooraf – maar wel het grootste, en dat maakt het bijzonder. BH3 heeft 33 keer de massa van de zon, terwijl andere zwarte gaten gemiddeld slechts 10 keer zo zwaar zijn. Het meest massieve zwarte gat in ons sterrenstelsel, Boogschutter A, is miljoenen keren zo zwaar als de zon en bevindt zich in het centrum van de Melkweg, op meer dan 25.000 lichtjaar afstand.

“Bij het voorbereiden van de data kwamen we vaak bijzondere dingen tegen, maar het was zo verrassend dat we die nu publiceren”, zegt Anthony Brown van de Universiteit Leiden. “Zodat wetenschappers over de hele wereld dit bijzondere zwarte gat zo snel mogelijk verder kunnen onderzoeken.”

Zijn collega Amina Helmi van de Rijksuniversiteit Groningen hoopt dat de ontdekking astronomen zal helpen beter te begrijpen hoe zo’n enorm zwart gat kan ontstaan. “Mijn eigen onderzoeksgroep ontdekte eerder samen met Gaia een groep sterren die door onze Melkweg werden gevangen. En nu blijkt dat daar ook een zwart gat zit. Dat is heel bijzonder.” Astronomen hebben nog nooit zo’n lange stellaire stroom (een lange keten van sterren) met een zwart gat gezien. De impact op het onderzoek is daarom groot, denkt hij. “Dit betekent veel sporen“.

Helmi hoopt dat er met Gaia nog meer zwarte gaten ontdekt zullen worden. Maar ze zijn uiteraard niet zo zwaar als de BH3 en liggen relatief dichtbij. “Anders hadden we het al geweten.” Astronomen hopen dat er in de nabije toekomst meer telescopen op BH3 zullen worden gericht om het fenomeen verder te onderzoeken.