Onzekerheid in de sector voedt het geloof in complottheorieën

‘We zullen allemaal klimaatmanipulatie moeten aanpakken. Oostelijke regen, dat slaat nergens op!’ Zomaar een lezersreactie op een artikel van Nieuwe Oogst over de gevolgen van dit natte jaar. In en rond de agrarische sector duiken steeds meer complottheorieën op. Regelmatig wordt melding gemaakt van de invloed van het klimaat en het bewust inzetten van dierziekten met als doel de sector uit te roeien.

“Gezien de onzekerheid onder boeren is dat niet gek”, zegt complotspecialist en hoofddocent Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden. “Onzekerheid is een voedingsbodem voor dit soort theorieën.” Het is zorgelijk, zegt senior klimaatadviseur Bart Verheggen van het KNMI. “Je kunt over beleid debatteren, maar als je niet op wetenschappelijke feiten vertrouwt, ondermijn je een betere besluitvorming.”

Nog een bericht. “De rechtgetrokken vlieglijnen in de voorheen blauwe lucht laten zien dat de eerste wolken van vandaag al boven Brabant zijn neergedaald.” En nog eentje: ‘Ze breken alles af, dijken met gaten, ze halen een groot aantal dammen weg, sluizen op hun kop, ze veranderen het grondwaterpeil. Ook het zaaien van wolken door windturbines veroorzaakt een probleem dat zij klimaatverandering noemen. Boeren kunnen dus niet meer rendabel zijn en de voedselvoorziening wordt gesaboteerd.’

Wie op sociale media zoekt, zal dit soort reacties op landbouw- en klimaatnieuws al snel tegenkomen. Cloud Seeding, geo-engineering, chemtrails, Haarp. Het is een hele woordenschat die wordt gebruikt door mensen die actief zijn op sociale netwerken zoals Facebook en

Verheggen, klimaatadviseur bij het KNMI, herkent de berichten. Het meteorologisch instituut krijgt veel vragen van het publiek over weermanipulatie. ‘Deze theorieën bestaan ​​al langer, maar het aantal vragen daarover neemt flink toe. Al zijn het niet zozeer vragen, maar meer uitspraken en verhulde beschuldigingen. Waarom zegt het KNMI niet hoe het zit en waarom ondersteunen wij deze theorieën niet. Maar dat lijkt mij nogal voor de hand liggend.’

Grenzen van het mogelijke

Volgens Verheggen zijn er geen aanwijzingen dat de tijd doelbewust wordt gemanipuleerd. Al is het wel zo dat er bijvoorbeeld in Dubai en China technieken zijn toegepast om op lokale schaal wolken al dan niet water te laten laten vallen. Maar dat heeft grenzen. Er zijn in ieder geval wolken nodig die voldoende vloeibaar water bevatten. “Het is in Nederland verboden, dus het gebeurt niet.”

Bovendien is het onmogelijk om de hoeveelheid regen te genereren die de afgelopen maanden is gevallen, zegt Verheggen. ‘Als je dat gelooft, overschat je echt wat mensen kunnen. En als je logisch begint na te denken, waarom zouden mensen dat dan überhaupt doen? Heeft niemand daar baat bij?

Dit laatste wordt in twijfel getrokken door complottheoretici. Dat blijkt uit gesprekken met verschillende mensen die onlangs reageerden op verhalen over het klimaat. Eén van hen stelt de rol van de wetenschap in vraag. ‘Wat zijn uw financiële belangen? Wie zijn uw klanten? Welke bedrijven hebben ze?’ zegt Linda*. ‘Als je volgt wat er met boeren over de hele wereld gebeurt en alle belangen die de landbouw moeilijk of gemakkelijk maken, zul je vooruitgang zien. En dat is heel zorgelijk.”

Er is behoefte aan een gedeelde visie

Juist dit wantrouwen in de wetenschap baart zorgen, zegt Verheggen. Het is zelfs buitengewoon. Het wordt steeds vaker gezien sinds het coronavirus en historisch gezien ook in andere tijden van onzekerheid, zoals tijdens de pestepidemie. Je kunt nooit volledig bewijzen dat iets niet waar is. Dat is het gat waar complottheoretici in vallen. ‘Ze’ hebben diepere bedoelingen voor iets, zo luidt de gedachte. Maar de beste manier om de uitdagingen van de samenleving het hoofd te bieden is als we tenminste een gedeelde visie op de werkelijkheid hebben.’

Van Buuren van de Universiteit Leiden zegt dat onzekerheid een voedingsbodem is voor complottheorieën. ‘Het is een menselijke behoefte om enige controle over het leven te hebben. Als de onzekerheid toeneemt en instellingen deze niet voldoende wegnemen, zullen mensen op zoek gaan naar andere verklaringen. Aan een ‘dader’, iemand die verantwoordelijk kan worden gehouden.’

Uit onderzoek blijkt dat dit idee aan kracht wint als mensen inzien dat essentiële belangen en waarden op het spel staan. ‘Je bedrijf verliezen is een groot probleem. Voor boeren gaat het om identiteit, familiewortels en een manier van leven”, legt Van Buuren uit.

Geen zondebokken meer, geen problemen meer

Het helpt als emoties en woede op een zondebok kunnen worden gericht. Tegelijkertijd belooft dit volgens Van Buuren een relatief eenvoudige oplossing: zodra de zondebok weg is, is het probleem ook opgelost. «Het helpt ook om niet naar andere, soms pijnlijke, oorzaken te hoeven zoeken. Want wellicht zal er op termijn iets moeten veranderen in de manier waarop we de sector in Nederland organiseren.’

Als er complottheorieën ontstaan, lopen feit en fictie vaak door elkaar, zegt de universitair hoofddocent. Dit is ook het geval bij weermanipulatie. ‘Dat er hier en daar experimenten worden gedaan, betekent niet dat dit ook in Nederland gebeurt. En daarachter zitten kwaadwillige actoren met de bedoeling boeren te vernietigen. Maar deze verhalen zijn aantrekkelijk als je al een diep wantrouwen jegens instituties koestert.’

De tekst gaat verder onder het vak.

Dus waarom is het zo nat?

“Het is niet de schuld van een hogere macht of een geheime overheidsinstantie dat het sinds de herfst zoveel heeft geregend in ons land”, zegt Bart Verheggen van het KNMI. Volgens hem is het eerder een combinatie van factoren, waaronder de opwarming van de aarde. «Het is waar dat het sinds de herfst veel en voortdurend heeft geregend. Dit komt voor een groot deel door de bron van de wind, we hebben veel westenwind gehad. Bovendien is de Atlantische Oceaan erg warm, waardoor de wolken die deze bedekken veel meer vocht opnemen.’

Volgens Van Buuren is het moeilijk te zeggen wie er belang bij heeft dat dit soort verhalen ontstaan. Soms worden complotverhalen doelbewust op de markt gebracht door mensen die er financieel of politiek voordeel uit halen. In het geval van de landbouwsector zouden dit volgens hem mensen kunnen zijn die geïnteresseerd zijn in het handhaven van de status quo.

‘Maar voor een individuele boer hoeft er niet zo’n groot strategisch belang achter te zitten. U zoekt naar een verklaring voor een ongewenste situatie. En vandaag de dag kunnen berichten heel snel naar een groot publiek worden verspreid. Zo kan circulariteit ontstaan; het verhaal wordt steeds verteld en op een gegeven moment hoor je het van zoveel kanten dat het aan geloofwaardigheid wint.’

Complottheorieën zijn doorgaans niet wijdverspreid, zegt Van Buuren. “Binnen een deel van de bevolking wel, maar daarbuiten niet.”

Het ondermijnen van instituties

Hoewel soms ferm van toon, worden berichten aan het KNMI over klimaatmanipulatie nooit echt bedreigend, zegt Verheggen. Volgens Van Buuren bestaat er bezorgdheid dat complottheoretici op de lange termijn instituties kunnen ondermijnen. ‘Zeker als veel mensen deze gedachten delen. Maar het is moeilijk te zeggen of en wanneer dat breekpunt bereikt zal worden.’

Volgens de complotdeskundige is het belangrijk om aandacht te besteden aan de echte zorgen, woede en grieven die bestaan ​​onder mensen die hun toevlucht nemen tot complottheorieën. Zonder ze te veroordelen. ‘Het gaat erom te begrijpen hoe belangrijk het is dat mensen controle hebben over hun leven en perspectief voor de toekomst. Dat ze gewaardeerd, gezien en gehoord mogen worden. Vecht niet, mensen zijn vrij om te denken wat ze willen. Veel van degenen die in complotten geloven, participeren ook in de samenleving.’

Van Buuren gelooft dat de instellingen het vertrouwen van boeren zullen herwinnen. ‘Het is een grote fout geweest van politici om te blijven suggereren dat het wel goed zou komen met deze Brusselse regels. Ik begrijp dat boeren boos zijn omdat ze voortdurend met andere regelgeving te maken krijgen en dure leningen moeten afsluiten. Dat zij vrijwel geheel verantwoordelijk worden geacht voor zaken als stikstof, terwijl andere vervuilers blijkbaar uit de wind blijven.

*Fictieve naam. De redactie kent de echte naam. Ook andere mensen die naar aanleiding van de artikelen van Nieuwe Oogst complottheorieën uitten, werden om een ​​reactie gevraagd, maar weigerden mee te werken.