De Rijswijkse vertaler geeft nieuwe onderdak aan de middeleeuwse wijsheid van Maerlant

Door: Marc Tangel

“Met ‘bloem’ doelde Maerlant niet specifiek op wat wij vandaag de dag onder ‘bloem’ verstaan, maar op zoiets als ‘het mooiste wat er te vinden is’, het mooiste in de natuur”, legt vertaalster Ingrid Biesheuvel uit. Vergelijk dit met ons woord ‘bloemlezing’ om een ​​representatieve selectie te krijgen van wat er over een bepaald onderwerp is geschreven. Een encyclopedie van de natuur dus.”

Volkstong

Jacob van Maerlant werd rond 1235 geboren in de omgeving van Brugge. Hij stierf in deze omgeving omstreeks 1291. Tussen 1258 en 1268 verbleef Maerlant op het eiland Voorne, waar hij werkte als koster van de kerk in de stad Merlant, bij Brielle. Maerlant schreef zijn werk in Diets, de volkstaal. Met Der Naturen Bloeme wilde ik kennis overdragen en toegankelijk maken voor iedereen die het Latijn, de toenmalige taal van de wetenschap, niet beheerste. Hij schreef ook in rijm, waardoor zijn werk leesbaarder werd voor een publiek dat niet zelf kon lezen en aangewezen was op lezen. Maerlant vertaalde zijn Der Naturen Bloeme op basis van Latijnse geschriften. Zijn belangrijkste bron was het Liber de natura rerum, dat ongeveer een kwart eeuw vóór de vertaling van Maerlant werd samengesteld door de dominicaan Thomas van Cantimpré. Maerlants boek telt dertien hoofdstukken. Elk hoofdstuk analyseert een specifiek fenomeen in de natuur: van mensen tot vogelsoorten tot waardevolle stenen.

Woordenboeken

De moderne vertaling is gebaseerd op een middeleeuws manuscript (een handgeschreven boek uit de Middeleeuwen, red.) uit de Universiteitsbibliotheek Leiden. Om dit Middelnederlands naar hedendaags te vertalen, raadpleegde Biesheuvel naast het Middelnederlands Woordenboek ook veelvuldig het online Vroegmiddelnederlands Woordenboek. Kortom een ​​hele klus. “Ik vind het werk leuk”, zegt Biesheuvel. “Mensen zeggen wel eens ‘het is je hobby’, maar het is natuurlijk een beroep. Je moet alles weten over het Middelnederlands. Twintig jaar lang heb ik lesgegeven op een basisschool in Rijswijk en ondertussen heb ik Nederlands MO gestudeerd. Vervolgens ben ik op 40-jarige leeftijd Nederlands gaan studeren in Leiden, waar ik ben afgestudeerd en gepromoveerd.”

Romances van ridderlijkheid

Ingrid raakte al op jonge leeftijd geïnteresseerd in de taal: “In mijn middelbare schooltijd moesten we nog ridderromans in het Middelnederlands lezen. Tegenwoordig maakt dat geen deel meer uit van het curriculum. Ik ben gaan studeren met als doel dit soort boeken te vertalen voor het onderwijs, maar ook voor een breder publiek. Middelnederlands wordt op universiteiten nauwelijks meer onderwezen. Jammer, want er zijn nog steeds veel teksten die, als deze kennis verdwijnt, mogelijk over vijftig jaar niet meer vertaald (en dus gelezen en begrepen) kunnen worden. Terwijl als je een avond vol lezingen zou hebben over hoe je die tekst kunt ontcijferen, je een heel eind in de goede richting zou gaan. Maar je hebt nog steeds geen vertaling.”

Herkenbaar

Bovendien had Ingrid Biesheuvel nog een reden om zich op dit middeleeuwse werk van Jacob van Maerlant te concentreren: “Ik heb Der Natruen Bloeme vertaald omdat de inhoud in veel opzichten nog steeds heel herkenbaar is”, zegt ze. “Sjaak Bral publiceerde onlangs een column in het AD over de meeuwen in het Benoordenhout. Het afval dat op het trottoir wordt gestort, wordt door meeuwen gepikt. Vervolgens schrijft hij dat meeuwen eigenlijk domme dieren zijn, want als ze voedsel vinden, schreeuwen ze zo hard dat hun eigen soort naar hen toe komt en er niets meer over is voor de eerste die het vindt. Op dat moment denk ik aan Maerlant, die 750 jaar geleden ook opmerkte dat meeuwen veel lawaai maken als ze hun prooi zien.”

Fouten

Het vertalen van zo’n oud manuscript brengt uitdagingen met zich mee. “Het grootste probleem met vrijwel alle Middelnederlandse teksten is dat we het origineel niet hebben”, zegt Biesheuvel. “We moeten met kopieën werken, soms tweehonderd jaar na het origineel, en in de tussentijd zijn er fouten in de kopieën gemaakt. Soms begreep een kopiist de originele tekst niet. Of mensen gaven er hun eigen interpretatie aan. Ook heb je te maken met handgeschreven boeken met gaten in het perkament of ontbrekende pagina’s. Van bijna geen enkele Middelnederlandse tekst bestaat het origineel nog. De handtekening, zoals wij dat noemen. “Ik kon er niet één noemen.”

Dossier

De vertaler heeft vele uren aan deze uitgave besteed. “Het is moeilijk te zeggen hoe lang ik eraan heb gewerkt”, zegt Biesheuvel. “Allereerst kan ik niet fulltime acht uur per dag vertalen. Dat vergt te veel inspanning. Ik verdeelde het werk over vier jaar. Dit omvat het schrijven van de inleiding en het maken van de records.” Volgens Biesheuvel was een index voor dit boek van groot belang, omdat het werk op Latijnse namen is gerangschikt. Wilt u dus weten wat er over de hond te weten valt, raadpleeg dan de C van canis. In Maerlants tijd was Der Naturen Bloeme niet zozeer bedoeld als naslagwerk, maar vooral als lees- of collegeboek met nuttige en ware kennis in mooie bewoordingen.

Belangrijk

Het verrassende aan Der Naturen Bloeme is dat, hoewel de informatie in het boek 750 jaar geleden is vastgelegd, een groot deel van het boek nog steeds relevant is. “Dit boek laat zien dat mensen in de middeleeuwen niet zo dom waren”, zegt Biesheuvel. “Of in de Oudheid, omdat veel bronnen afkomstig zijn van de Romeinen en de Grieken. Ik wilde dit boek vooral vertalen om te laten zien wat er toen al bekend was en hoe weinig er op sommige punten veranderd is.”