Het beloningssysteem in de gevangenis werkt slecht en schaadt veel gedetineerden

Tot 2014 hadden gedetineerden recht op vrijheden, zoals relatief genereuze bezoekregelingen en toegang tot rehabilitatiecursussen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan trainingen om agressie te reguleren of cursussen om de kansen op de arbeidsmarkt te vergroten. Maar die opties veranderden in 2014 met de introductie van een nieuw beloningssysteem. Bij goed gedrag kunnen gedetineerden toegang krijgen tot het Plusprogramma, met ‘beloningen’ zoals meer zelfstandigheid bij het volgen van een opleiding, deelname aan werk- en schuldtraining en meer bezoekmogelijkheden. Bij ongewenst gedrag worden gedetineerden in het Basisprogramma geplaatst met alleen de minimaal wettelijk verplichte activiteiten, zoals beperkt sporten.

Ruim duizend gedetineerden vulden een enquête in

Dit krachtige beloningssysteem was sinds de introductie ervan nog niet grondig geëvalueerd. Daarom heeft Elbers in samenwerking met de Dienst Custody Institutions onderzoek gedaan naar de theoretische aannames en de effectiviteit in de praktijk. Ruim duizend gedetineerden uit acht gevangenissen namen deel aan het onderzoek. “Dit systeem is gebaseerd op de veronderstelling dat mogelijke beloningen de naleving van de regels bevorderen”, legt Elbers uit. ‘In theorie zou dit kunnen werken, maar onder strikte voorwaarden, en daar wordt op dit moment niet aan voldaan. Uit mijn onderzoek blijkt dat gedetineerden zich vooral aan regels houden omdat ze die intrinsiek waardevol vinden, en niet om er extra activiteiten mee te verwerven.’

Gedetineerden geven aan dat zij sommige beloningen niet ontvangen, ook al hebben zij deze formeel verdiend

Inconsistente aanpak

De uitvoering van het beloningssysteem lijkt in de praktijk af te wijken van het beleid, constateert Elbers. Mensen die in het Plusprogramma zitten, geven aan dat ze bepaalde beloningen niet ontvangen, ook al hebben ze die wel formeel verdiend. Terwijl deelnemers aan het Basisprogramma aangeven dat zij bepaalde beloningen ontvangen, ook al hebben zij deze niet formeel verdiend. Deze inconsistente aanpak kan leiden tot onduidelijkheid en demotivatie, zegt hij. ‘Mogelijke oorzaken van deze afwijkingen van het beleid zijn gebrek aan tijd, training en mankracht van het gevangenispersoneel. Dat blijkt ook herhaaldelijk uit de rapporten van inspecties en adviesorganen.’

Het systeem sluit niet goed aan bij de doelgroep

Een andere belangrijke bevinding uit het promotieonderzoek is dat het beloningssysteem niet goed aansluit bij de doelgroep. Volgens Elbers is er een grote groep gedetineerden die moeite heeft met sociale, praktische en conceptuele basisvaardigheden. Dit kan het gevolg zijn van een licht verstandelijke beperking. ‘Het is voor die groep heel lastig om zelfstandig aan de regels in de gevangenis te voldoen en zo beloningen te krijgen die hun gedragsverandering kunnen ondersteunen. Het risico bestaat dat ze worden uitgesloten.”

Bevorder intrinsieke motivatie

Om deze reden adviseert de Leidse criminoloog beleidsmakers om het systeem diepgaand aan te passen. Vooral gedetineerden met een verminderde autonomie hebben baat bij goede ondersteuning bij het veranderen van hun gedrag. ‘Maak het systeem begrijpelijk en leefbaar en stimuleer vooral de intrinsieke motivatie van gedetineerden. Bijvoorbeeld het helpen behalen van persoonlijke doelen zoals het behalen van een beroepsopleiding. Ik denk dat deze positieve aanpak waarschijnlijker zal bijdragen aan gedragsverandering dan het huidige systeem, dat lastig te implementeren is.’

19 juni Promotie ‘Gevangenisbeloningssystemen’