Dat jongeren minder lezen is niet alleen slecht voor hun taalgevoel, maar stoppen met lezen zou ook leiden tot verlies van empathie. Is dat correct?

Toen een patiënte tijdens zijn consultatie over haar depressieklachten vertelde, viel huisarts Remco Haringhuizen iets op. Het verhaal dat zijn patiënt vertelde deed hem veel denken aan de hoofdpersoon van de roman, Geniek Janowski. Goede man (2018) van Arnon Grunberg. Haringhuizen: “De patiënte was net verhuisd uit de regio waar ze nare dingen had meegemaakt en waar ze lange tijd depressief was. Hij woonde al een paar jaar op zijn nieuwe plek, maar kwam opnieuw soortgelijke problemen tegen. “Het deed me denken aan Geniek, die iets met zijn leven probeert te doen, maar toch steeds weer verschrikkelijke dingen meemaakt.”

Met dat karakter in gedachten besprak hij met de patiënte dat ze meer nodig had dan een nieuwe stap om haar depressieve symptomen te verbeteren, bijvoorbeeld psychologische hulp.

Haringhuizen: “Voor mij is literatuur altijd de plek geweest om de gedachten van anderen te lezen. “Ik wilde mijn leerlingen ook vragen naar hun ervaringen met lezen.” Naast huisarts is Haringhuizen ook hoogleraar eerstelijnsgeneeskunde aan het RadboudUMC. Voor de cursus ‘Kwetsbare Groepen’ nodigde hij jarenlang mensen uit die naar de universiteit kwamen om te vertellen over hun leven en ervaringen met de gezondheidszorg, waaronder patiënten met een chronische psychiatrische ziekte, maar ook mensen die in armoede leven of laaggeletterd zijn. Door de lockdown tijdens de corona-epidemie was dit ineens niet meer mogelijk. Daarom besloot Haringhuizen ‘iets met boeken’ te doen.

Lees ook
In zijn nieuwste roman ‘Good Men’ is Grunberg grilliger dan ooit

Samen met bibliotheek Gelderland Zuid stelde ze een boekenlijst op voor haar leerlingen, zoals zomer jas (2018) van Jaap Robben, over een jongen die met zijn vader in een caravan woont en tijdelijk voor zijn lichamelijk en geestelijk gehandicapte broer zorgt. Ook wij zijn licht Afgewerkt op de leeslijst (2020) van Gerda Blees, een roman over een woongroep die stopt met eten en drinken en wil blijven leven van licht en liefde. Dat kost een van de bewoners zijn leven. Haringhuizen geeft voor de vierde keer het vak ‘Literatuur en Empathie’, te beginnen met dertig studenten.

Lezing

Er lijkt een veronderstelling verborgen te zitten in de titel van de cursus: dat literatuur en empathie hand in hand gaan. Er wordt vaak gezegd dat lezen de empathie kan vergroten. Talrijke onderzoeken hebben geprobeerd deze bewering wetenschappelijk te onderbouwen. Tegelijkertijd omvatten de zorgen over de devaluatie van de jeugd vaak ook een verlies aan empathie. Als er sprake is van slecht lezen en een ‘leescrisis’, gaat niet alleen de lees- en schrijfvaardigheid verloren, maar ook de empathie: het vermogen om de wereld te zien vanuit het perspectief en de emoties van een ander.

Ook tegen die bewering bestaat weerstand. Critici beweren immers dat lezen een geïsoleerd proces is, volledig gericht op de ervaring van een individu met een boek in de hand of misschien met een koptelefoon op. Maar ondanks het eenzame en op het eerste gezicht onempathische karakter van de activiteit, vragen literatuurwetenschappers en filosofen zich al lang af in hoeverre lezen iemands empathische vermogens kan beïnvloeden.

De filosoof Martha Nussbaum had hierop een grote invloed. Ze onderzocht in werken als De kennis van de liefde (1990) en poëtische rechtvaardigheid (1995) het vermogen van mensen om zich in anderen in te leven en de vraag hoe sociale vaardigheden kunnen worden verbeterd. Volgens haar speelt kunst een belangrijke rol als oefening van de geest. Nussbaum vertelt onder meer over de roman inheemse zoon (1940) van Richard Wright, over een jonge zwarte man uit Chicago die gevangen zit in een wanhopig bestaan ​​en uiteindelijk betrokken raakt bij een dodelijk ongeval. Ze let er ook goed op Mauricio (1971) van EM Forster, dat gaat over een jonge man die worstelt met zijn seksuele identiteit. Romans geven ons zeldzame inzichten in mensen aan de rand van de samenleving, meent Nussbaum.

Maar lezen kan je niet alleen leren met meer empathie naar anderen te kijken, maar ook anders naar jezelf te kijken. Als je naar je eigen leven kijkt, is echte zelfreflectie moeilijk: obstakels als eigenbelang en gevoelens van wrok of jaloezie staan ​​je in de weg. Volgens Nussbaum neem je bij het lezen van een roman afstand van je eigen leven en je eigen betrokkenheid. Hierdoor ben je beter in staat tot zelfreflectie.

Lees ook
Lezen maakt je empathischer en slimmer

Empathie is een manier om met de innerlijke emotionele wereld van een ander om te gaan. Iedereen die empathie heeft, heeft het vermogen zich in te leven in de gedachten en ervaringen van anderen. In het geval van lezen: het begrijpen van een personage vereist empathie. Volgens Nussbaum willen lezers ook door herkenning hun eigen gevoelens kunnen verklaren.

Maar empathie is geen wondermiddel voor alle sociale tekortkomingen. Empathie kan ook onbetrouwbaar zijn, schreef de Amerikaans-Canadese psycholoog Paul Bloom Tegen empathie (2016). Empathie kan nogal willekeurig van aard zijn: zonder veel over iemand te weten ontstaan ​​er allerlei vluchtige emoties. Dit kan ‘empathiemoeheid’ veroorzaken. Gevoelens van empathie zijn daarom niet noodzakelijkerwijs een goede indicator voor sociale participatie.

Meetbaar maken

In de context van empathieonderzoek en literatuur rijst al snel de vraag: wat komt eerst? Zijn mensen die van lezen houden van nature empathischer of ontwikkelen ze empathie door te lezen? Psychologen en taalkundigen gingen met deze vraag aan de slag en probeerden via experimenten een antwoord te vinden op de vraag of literatuur mensen werkelijk empathischer maakt.

Empathie moest meetbaar worden. Dit lijkt een uitdaging te zijn waar onderzoekers zo’n vijftien jaar geleden al mee te maken kregen. Het veelbesproken onderzoek uit 2013 van David Kidd en Emmanuele Castano, waarin zij beweerden dat slechts tien minuten lezen iemand empathischer zou maken, bleek lastig te repliceren met een groot replicatie-experiment. Sindsdien zijn de (toch al tamelijk onwaarschijnlijke) resultaten in twijfel getrokken.

Veel van de experimenten die zijn ontworpen om empathie te meten, zijn controversieel. Neem bijvoorbeeld de ‘Reading the Mind in the Eyes’-methode, waarbij deelnemers moeten raden welke emotie wordt uitgedrukt op basis van foto’s van ogen. Het is niet geheel betrouwbaar, omdat emoties op verschillende manieren kunnen worden geïnterpreteerd.

De correlatie tussen lezen en empathie lijkt soms vooral iets waar onderzoekers van houden. wild geloven. Momenteel zegt geen enkel serieus onderzoek dat het lezen van welke literaire tekst je dan automatisch een empathischer persoon maakt. Maar nu zijn er steeds meer tekenen dat het lezen van verhalen een nuttige oefening kan zijn om jezelf in de schoenen van anderen te verplaatsen.

Lees ook
Liefde lezen (gadver). Promotie lezen? Arresteren

In 2016 onderzocht onderzoeker Emy Koopman het effect van lezen op menselijk lijden bij lezers. Daarbij bleken de mate van complexiteit en literaire kwaliteit van belang. Voor zijn studie gebruikte hij passages uit Contrapunt (2010) van Anna Enquist, over het verlies van een kind. De ene groep maakte kennis met de originele tekst en scoorde hoger op empathie, terwijl de andere groep een versie ontving waarin alle elementen van de literaire stijl waren verwijderd. Op empathie scoorden zij lager.

Een Duits onderzoek uit 2023 door Jan Lenhart, Tobias Richter, Markus Appel en Raymond A. Mar toonde aan dat kinderen die literaire fictie lezen meer sociaal gedrag vertonen dan hun leeftijdsgenoten. Ook een zogenaamde meta-analyse, een studie van bestaand onderzoek, toonde het meetbare effect van lezen op empathie aan. Dit gebeurt vooral bij verhalen waarvan de lezer het gevoel heeft dat hij aan de touwen wordt meegesleurd.

Sociaal-empathische training

Lynn Eekhof promoveerde onlangs aan de Radboud Universiteit op het verband tussen het lezen van verhalen en ons vermogen tot inlevingsvermogen. Hij deed ook onderzoek naar verschillende lezers en hun empathieniveau, maar voegde een aanvulling toe op het bestaande onderzoek naar de manier waarop die empathische lezers lezen. Hij concludeert dat iedereen die regelmatig en in stilte nadenkt over de ervaringen van personages in boeken, zijn sociale vaardigheden verbetert.

“Lezen blijkt een soort sociale empathie te zijn oefening zijn”, zegt Eekhof. Regelmatig lezen verbetert onze sociale vaardigheden, waardoor we ons tijdens het lezen beter en sneller kunnen inleven in de karakters. Eekhof merkte op dat lezers die zichzelf als empathisch beschouwen tijdens het lezen snel door de innerlijke wereld van personages navigeren en minder tijd besteden aan lezen.

Het is cruciaal dat er sprake is van een ‘duurzame leesgewoonte’: regelmatig lezen. “Als je die gewoonte niet hebt, kan het tegenovergestelde gebeuren.” Iedereen die niet vaak leest en zich via een boek in iemand anders probeert in te leven, heeft een grotere kans om ’empathiemoe’ te worden. “Lezen niet snelle oplossing voor empathie. Je moet trainen om effect te zien. Dat effect kan ook heel bescheiden zijn. Er zijn ook grote verschillen tussen mensen.”

Dringt diep door

Hoewel er uit eerder onderzoek aanwijzingen zijn dat de mate van complexiteit en kwaliteit de mate van empathie bepalen, zegt Eekhof dat het medium waarin dit gebeurt niet zoveel uitmaakt. Het effect kan via verschillende media naar voren komen, zoals films, series, verhalende podcasts en strips. Over films en series wordt vaak gezegd dat ze een meer passieve ervaring zijn. Maar uit onderzoek van communicatiewetenschapper Serena Dalemans van de Radboud Universiteit blijkt dat deze media hetzelfde effect kunnen hebben op iemands empathieniveau. De populaire hoofdpersonen uit de serie zijn ook niet alleen maar goed of slecht. Ze belichamen ook een morele complexiteit waar de empathische lezer over kan nadenken. Een voorwaarde hiervoor lijkt te zijn dat lezers de mogelijkheid hebben om diep in de psyche van een personage door te dringen.

Lees ook
Er is een mondiale samenzwering die empathie tot de hoogste waarde wil verklaren

Empathie is zeker niet automatisch, maar eerder een mogelijk neveneffect van lezen. Literatuur gaat vaak over de paradoxale eigenschappen van karakters of de complexiteit van levens. Verhalen kunnen mensen aanmoedigen om na te denken over menselijke ervaringen zonder direct betrokken te zijn bij die ervaringen.

Wat kunnen lezers halen uit die bijwerking en jouw inzichten in de praktijk? Haringhuizen heeft de cursus ‘Literatuur en Empathie’ niet zozeer in het leven geroepen om geneeskundestudenten empathie bij te brengen, maar om hen een ander perspectief te bieden. “Ik hoop dat het lezen van fictie ervoor kan zorgen dat toekomstige artsen minder snel etiketten op patiënten plakken tijdens consultaties; “Zij zullen meer geïnteresseerd zijn in het verhaal achter de patiënt.”

Volgens Eekhof kan leesonderwijs leuker en boeiender worden als sociale vaardigheden belangrijker worden. “We moeten lezers meer vragen naar hun ervaringen met verhalen, in plaats van ons te veel te concentreren op de technische aspecten. We horen vaak: goed kunnen lezen helpt om brieven van de Belastingdienst te begrijpen. Maar ja, daar wordt niemand blij van. We kunnen ons ook afvragen: wat gaat er door je hoofd terwijl je leest? Dit kan het leesplezier helpen vergroten en zo het leesgebrek tegengaan.”

Delen





E-mail de redacteur