Valse GPS-signalen houden vliegtuigen boven het Midden-Oosten voor de gek

Vliegtuigen die boven het Midden-Oosten vliegen ontvangen periodiek een verkeerd GPS-signaal. Deze signalen worden doelbewust vanaf de grond gemanipuleerd, mogelijk door soldaten of rebellen. Hierdoor kunnen passagiers- en vrachtvluchten onbedoeld worden omgeleid, wat tot gevaarlijke situaties kan leiden.

Dit heet het verzenden van een onjuist GPS-signaal. GPS-spoofing en het gebeurt opzettelijk. Het (juiste) GPS-signaal van de satellieten wordt overstemd door een vals GPS-signaal. Piloten ontvangen via systemen in de cockpit misleidende informatie over de exacte locatie van het vliegtuig.

“Als het vliegtuig denkt dat het ergens anders is dan het in werkelijkheid is, kan dat leiden tot onjuiste waarschuwingen of geen waarschuwingen aan de piloten”, legt Coen George uit. vice-voorzitter van de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers (VNV).

Op deze beelden, gemaakt door een Nederlandse piloot boven een land in het Midden-Oosten, gemaakt door de VNV-pilotenvakbond, kun je zien hoe het apparaat waarschuwt voor hoge grond. Maar er zijn geen bergen of andere hoge obstakels in de buurt. Het is het resultaat van een vals GPS-signaal:

GPS-spoofing wordt als riskanter beschouwd dan GPSinterferentiewaar het GPS-signaal volledig verdwijnt en piloten meteen beseffen dat ze een andere kant op zullen moeten navigeren.

GPS-spoofing komt ook steeds vaker voor. De Europese luchtvaartautoriteit EASA bracht eind januari zo’n 120 luchtvaartmaatschappijen, vliegtuigfabrikanten en overheidsorganisaties bijeen om het probleem te bespreken. “We zien een sterke toename van aanvallen op GPS-systemen, wat een veiligheidsrisico met zich meebrengt”, zegt EASA-directeur Luc Tytgat.

Nederlandse luchtvaartmaatschappijen moeten GPS-spoofing melden bij het Bureau Luchtvaart Occurrence Analyse (ABL), onderdeel van de Inspectie Verkeer en Leefomgeving. Tussen 2018 en 2022 waren er minder dan tien meldingen per jaar van een onjuist of ongeldig GPS-signaal. Vorig jaar waren er maar liefst 150 klachten over identiteitsdiefstal, zo blijkt uit door de NOS opgevraagde gegevens. KLM beaamt dat “we een toename zien in onze routes over onder meer delen van het Midden-Oosten.”

Piloot Ruud Stegers legt uit hoe spoofing het cockpitnavigatiesysteem voor de gek kan houden:

De ABL stelt dat er tot nu toe in Nederland geen meldingen zijn geweest van gevaarlijke situaties als gevolg van GPS-spoofing. Internationaal heeft de Burgerluchtvaartorganisatie van de Verenigde Naties (ICAO) een geval geregistreerd waarin een vliegtuig zonder toestemming ternauwernood het Iraanse luchtruim binnendrong.

De ICAO is ook op de hoogte van gevallen waarin piloten “geen betrouwbare navigatie meer aan boord hadden” na GPS-spoofing en een situatie waarin piloten “door de luchtverkeersleiding naar hun bestemming in Doha moesten worden geleid”, aldus de notulen van een bijeenkomst op het eind februari.

“GPS-spoofing kan nog steeds gevolgen hebben voor systemen aan boord, ook als je het getroffen gebied al lang hebt verlaten. Hierdoor kunnen piloten de gegevens die hun systemen tijdens de vlucht aanleveren niet volledig vertrouwen”, stelt VNV-vicevoorzitter Jorge. “Er zijn verhalen dat piloten na een GPS-spoof in het Midden-Oosten onjuiste berichten van hun systemen ontvingen bij de landing in Tokio.”

Het versturen van onjuiste GPS-signalen komt vooral voor in het Midden-Oosten. Volgens persbureau Reuters gebeurt dit vooral in Cyprus, Libanon en Israël en in het grensgebied van Irak en Iran. Er zijn echter ook gevallen buiten die regio gemeld. Zo meldt luchtvaartmaatschappij AirBaltic dat dit ook voorkomt boven de Baltische landen en de Zwarte Zee.

De vraag is wie daarvoor verantwoordelijk is. De luchtvaartautoriteiten zeggen dat niet, maar er wordt aangenomen dat het legers en mogelijk rebellengroepen zijn die vijandelijke straaljagers en drones met valse signalen willen verwarren. Maar ook de burgerluchtvaart pikt deze signalen op.

“Precisiewapensystemen maken gebruik van GPS, net als raketsystemen of speciale eenheden in de woestijn; GPS-spoofing is elektronische oorlogsvoering”, zegt Pieter Cobelens, voormalig directeur van de militaire inlichtingendienst MIVD en voormalig officier van de luchtmacht. “Als je een raket op een elektriciteitscentrale richt, maar deze belandt op een flatgebouw, kan dat ook het gevolg zijn van GPS-spoofing.”

“We weten dat het landen en legers zijn die dit doen. Het is niet iets dat met een amateurzender kan worden bereikt”, vervolgt hij. “Hoe verder je het GPS-signaal moet onderbreken, hoe meer stroom er nodig is. Vliegtuigen vliegen op zo’n 10.000 meter hoogte. Je kunt hun GPS-signaal niet zomaar vanaf de grond onderbreken.”

Luchtvaartmaatschappijen zijn op hun hoede. Zo zegt KLM de veiligheid te waarborgen door “onze piloten adequaat te informeren over de mogelijke gevolgen van GPS-storingen en aan te geven waar dit recentelijk heeft plaatsgevonden.” Volgens KLM zijn er instructies en procedures “zodat je altijd veilig kunt vliegen, ook met een onderbroken GPS-signaal.”

De luchtvaartmaatschappij benadrukt dat de navigatiesystemen aan boord van vliegtuigen niet uitsluitend afhankelijk zijn van GPS. “Onze vliegtuignavigatiesystemen vallen automatisch terug op andere onafhankelijke navigatiesystemen zodra het GPS-signaal verloren gaat of onbetrouwbaar wordt geacht. Hierdoor zijn de effecten van GPS-jamming en spoofing op de positiebepaling beperkt en blijven ze altijd voldoende nauwkeurig voor een veilige vlucht activiteiten.”

“Momenteel wordt de vliegveiligheid gewaarborgd door de aanwezigheid in de cockpit van twee getrainde en geïnformeerde piloten, die alternatieve methoden moeten kunnen gebruiken om de positie te bepalen”, zegt George van de pilotenvakbond VNV.

Zowel KLM als VNV willen dat informatie over onderbrekingen in GPS-signalen gedeeld blijft tussen overheden, luchtvaartmaatschappijen en luchtverkeersleiding. Ook pleit de pilotenvakbond voor het behoud van grondnavigatiebakens, die piloten helpen bij het navigeren zonder GPS, en voor twee of meer piloten in de cockpit.

“GPS-spoofing laat zien dat systemen aan boord kunnen falen”, zegt George. “Daarom geeft het aan dat er beperkingen zijn aan de mate waarin het bereik van vliegtuigen veilig kan worden uitgebreid.”