Het 17e-eeuwse theater inspireerde Rembrandt, zoals blijkt uit deze tentoonstelling in het Rembrandthuis

Tijdens Rembrandts leven ontwikkelde het theater in Amsterdam zich spectaculair. Aanvankelijk bestond theater vooral uit straat- en kermistheater en uitvoeringen in de beslotenheid van rederijkerskamers, maar dit veranderde in de eerste decennia van de 17e eeuw. In 1638 werd aan de Keizersgracht een prachtig stenen publiekstheater geopend, de eerste Schouwburg, ontworpen door Jacob van Campen. Twee keer per week waren er optredens en le tout Amsterdam arriveerde. Rembrandt moet daar ook vaak geweest zijn.

Theater was de meest multidisciplinaire kunstvorm van deze tijd, de cinema van de 17e eeuw. Een feest voor de zintuigen. Om deze reden kan het, meer dan welke andere kunst dan ook, een effect hebben op emoties. De belangrijkste elementen die het verhaal energie gaven, waren uiteraard de acteurs. Het theatergezelschap dat in het Theater optrad bestond aanvankelijk uit twintig mannelijke acteurs. Pas na 1655 werden ook vrouwen op het podium verwelkomd.

Ook moet het theater indruk op Rembrandt hebben gemaakt en zijn verbeelding hebben geprikkeld. Om te beginnen vind je in zijn tekeningen en gravures verwijzingen naar straattheater. Rond 1635 maakte hij ook tekeningen met acteurs in Italiaanse rollen, waarschijnlijk leden van een reizend theatergezelschap dat optrad op de Amsterdamse Najaarskermis. Rembrandt moet het nieuwe Theater meerdere malen hebben bezocht. Zijn tekeningen van acteurs bewijzen het. Eén van die acteurs tekende hij zelfs vaker: Willem Bartholsz Ruyter, een opvallende acteur met een opvallend uiterlijk, die uitblonk in komische rollen. Rembrandt zag en tekende Ruyter al in 1627 in Leiden en zag hem daarna steeds vaker optreden. Zelfs in de rol van bisschop Gozewijn, in Vondels Gijsbreght van Aemstelwaarmee het Theater op 3 januari 1638 werd ingehuldigd.

emotionele explosies

Een belangrijk en populair element in de toneelstukken die in het theater werden opgevoerd was ontsteking, de verandering van perceptie: het moment waarop de hoofdpersonen plotseling beseffen dat alles anders lijkt te zijn dan ze dachten. Dit kan emotionele uitbarstingen veroorzaken, zogenaamde peripeteia: Personages worden woedend, schreeuwen van vreugde, krimpen ineen van angst of bezwijken voor verdriet.

Rembrandt probeerde zijn toeschouwers te ontroeren op dezelfde manier als Bredero, Vondel en Vos dat deden met het Schouwburgpubliek. In veel van zijn kunstwerken speelt hij met dat moment: Suzanna wil een bad nemen, maar beseft haar lot als ze merkt dat twee mannen haar in de gaten houden en bedreigen, en Tobias en zijn familie zijn verrast als de aartsengel Raphael De He plotseling verschijnt ze in zijn ware vorm. Er is een ondubbelzinnige relatie met de effecten die een goede theatervoorstelling teweeg kan brengen.

Potifars vrouw beschuldigt Jozef

Op verschillende momenten in zijn carrière verwerkte Rembrandt scènes uit de bijbelverhalen over Jozef. Deze artistieke aandacht viel in zekere zin samen met het verhaal van de drie werken die Joost van den Vondel over Jozef schreef. Eén van de redenen voor het grote succes van Jozefs toneelstukken in 1655 was dat er voor het eerst een actrice op het toneel verscheen: Ariana Nozeman-Van den Bergh.

Rembrandt gaf zijn schilderij op Potifars vrouw beschuldigt Jozef vanaf dat jaar het moment waarop de vrouw tegen haar man liegt dat José haar heeft aangevallen. Of Rembrandt elementen heeft gekopieerd van wat hij op het Theaterpodium had gezien, valt niet vast te stellen. Hij moest de scène in ieder geval anders regisseren: zowel in de bijbeltekst (Genesis 39, 16-20) als in Vondels toneelversie is Jozef zelf niet aanwezig op het moment dat Jempsar hem beschuldigt, maar bij Rembrandt wel. Ik had het personage nodig om de psychologie van de scène te laten werken.

Rembrandt, Potifars vrouw beschuldigt Jozef, 1655.Afbeelding Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie / Christoph Schmidt

Het werd gebroken op 9 juni 1659. Hester, van de verlossing van de Joden een bewerking van Johannes Serwouters van het Spaanse toneelstuk ging in première in de Amsterdamse Schouwburg De mooie Ester uit 1610 door Félix Lope de Vega. Serwouters droeg het op aan de rijke Leonora Huydecoper uit Amsterdam. Een jaar later schilderde Rembrandt voor haar en haar man Jan Hinlopen een schilderij met een scène uit het leven van Hester (Ahasveros en Haman bij het banket van Esther ). Ook in dit geval kan niet worden vastgesteld of Rembrandts schilderij en het toneeltafereel visueel op elkaar lijken. Maar de acteurs van Schouwburg waren, net als de personages van Rembrandt, gekleed in rijke kostuums en attributen die schitterden door de verlichting van kaarsen en vreugdevuren aan de rand van het podium.

Er bestond dus een nauwe relatie tussen Rembrandt en ‘de cinema van zijn tijd’. Theater en schilderkunst waren ‘zusterkunsten’ die hand in hand gingen en elkaar inspireerden. Deze relatie wordt nu voor het eerst belicht in de tentoonstelling in het Rembrandthuis Museum. Te beginnen met een uitleg van Rembrandts regietechnieken, en dan verder langzaam kijken Bij enkele meesterwerken van Rembrandt wordt duidelijk welke keuzes de schilder maakte als regisseur van zijn eigen verhalende voorstellingen.

Achter de schermen: Amsterdams theater in de 17e en 18e eeuw

Tegelijkertijd is in de schatkamer van het Stadsarchief Amsterdam een presentatie over theater te zien. Je vindt er originele voorwerpen en archiefstukken van het theater uit de 17e en 18e eeuw. En van alles over de Amsterdamse Schouwburg en haar acteurs. Het bijwonen van deze presentatie is gratis. Loop er via een speciaal ontworpen route tussen beide locaties heen, waar je op negen tussenstops meer te weten kunt komen over Rembrandt en het theater uit de omgeving.

www.wandelmetrembrandt.nl

De tentoonstelling Regie: Rembrandt is tot en met 26 mei 2024 te zien in Museum het Rembrandthuis.

Leave a Reply Cancel reply