Oorlogsrisico groeit door klimaatcrisis: ‘Mensen hebben geen keus’

Voormalig commandant van de strijdkrachten Tom Middendorp is duidelijk: droogte en waterschaarste kunnen conflicten veroorzaken. Hij zag het bijvoorbeeld in Mali. Een oorlog die volgens hem wordt aangewakkerd door de gevolgen van een toenemende droogte. Middendorp schreef een boek over zijn ervaringen: Klimaat Algemeen.

“Hele Touareg-stammen konden niet meer in Mali leven zoals vroeger. Het werd zo droog en heet dat het steeds moeilijker werd om in hun levensonderhoud te voorzien”, zegt Middendorp. Er brak een burgeroorlog uit. Er werd een vredesakkoord bereikt, maar dat werd onlangs door de militaire heersers opgezegd.

‘Groeiende kloof’

Het woord ‘gevoed’ hierboven is belangrijk. Omdat klimaatverandering niet de enige reden is waarom conflicten of oorlogen ontstaan. Middendorp noemt het een ‘risicovermenigvuldiger’. Dus: als er spanningen zijn, worden deze vergroot door de klimaatverandering.

Middendorp: “Over de hele wereld groeit de bevolking en is er een groeiende kloof tussen vraag en aanbod van water, voedsel en goederen. Hoe gaan we die kloof dichten zonder tot conflicten te leiden?”

Machteloze regeringen

Wanneer mensen daadwerkelijk getroffen worden door klimaatverandering, komen verschillen tussen bevolkingsgroepen en conflicten soms aan de oppervlakte. Hoe gebeurt dat? “Kwetsbare landen over de hele wereld bestaan ​​voornamelijk uit agrarische bevolkingen. Ze kunnen niet meer leven zoals voorheen, het klimaat wordt zo droog en zo heet dat vee sterft en hun land onbruikbaar wordt.”

Eén van de oorzaken van klimaatrampen is de hoge temperatuur van de oceanen. Dit kun je zien in de volgende grafiek:

Uit veel onderzoeken blijkt dat het klimaat mensen in een lastige situatie brengt. We breken hitterecords over de hele wereld, de temperatuur van de oceanen stijgt snel en klimaatrampen zullen vaker voorkomen, zeggen wetenschappers. Ook organisaties als de Wereldbank en het IPCC (het VN-klimaatpanel) voorspellen dat het aantal migranten aanzienlijk zal toenemen als gevolg van de klimaatverandering.

Mali, Somalië, Irak

Middendorp zag hoe klimaatverandering in landen als Mali, Somalië en Irak mensen tot wanhoop dreef. “Als je je land moet verlaten vanwege droogte, wat doe je dan? Regeringen kunnen er vaak niets aan doen. Dit zorgt ervoor dat mensen andere beslissingen nemen.”

Middendorp: ‘Ik was eerder dit jaar in Irak en sprak daar veel boeren die hun land moeten opgeven. Duizenden boeren trekken met hun gezinnen naar de steden, waar ze vaak geen werk kunnen vinden. Deze steden worden dan ‘broedplaatsen voor spanningen, misdaad en extremisme.”

Wanhoop

Opties voor misdaad, opties die tot corruptie leiden, opties voor migratie. Maar niet iedereen is overal welkom, wat voor spanning zorgt, constateert Middendorp. “Mensen belanden in de misdaad. Het is niet dat het criminelen zijn, maar als je vijf kinderen hebt, kan dit de enige optie zijn.”

Middendorp zegt dat we nog maar aan het begin van het probleem staan. Gezien de cijfers is dat geen vreemd idee. Februari is al een recordmaand als het gaat om de mondiale temperaturen, en de oceanen zijn momenteel te heet voor die tijd van het jaar. Dit betekent dat zeer sterke stormen of orkanen later in het jaar niet kunnen worden uitgesloten.

De oogst mislukt

Ook migratie-expert Jeroen Doomernik denkt dat conflicten een gevolg zijn van klimaatverandering. Net als Middendorp ziet hij het als een oorzaak die de situatie lokaal kan verergeren.

De oorlog in Syrië is een voorbeeld dat regelmatig wordt genoemd, zegt Doomernik, universitair hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam. Er waren al spanningen aan de kant van het Assad-regime, die werden verergerd door de gevolgen van de klimaatverandering. “Daar gingen verschillende oogsten verloren door de opwarming. En zo groeide de onrust. Uiteindelijk kwam de oorlog.”

Drie aspecten

Volgens Doomernik komen er drie dingen samen in burgeroorlogen. Instabiele regeringen, de demografie van een land en de economie.

Kortom: volgens Doomernik zorgen onstabiele overheden er niet voor dat de macht eerlijk wordt verdeeld. “Etnische groepen vechten voortdurend met elkaar om te bepalen wie de president en de ministers levert, en wie toegang heeft tot hulpbronnen zoals diamanten en olie.”

‘Potentiële bom’

Met demografische gegevens bedoelt Doomernik in de eerste plaats dat dit vaak ‘buitensporig jonge bevolkingsgroepen’ zijn. “Je zag het tijdens de Arabische Lente. Er zijn veel hoogopgeleide jongeren voor wie geen baan is. En dat is een potentiële bom.”

De economie heeft daarmee te maken. Een slechtere economie leidt tot potentiële onrust.

En dan komt in sommige gevallen het weer erbij. De landbouw staat vaak onder druk en de migratie naar de grote steden neemt toe. Doomernik: “En dan worden de kansen op een crisis groter.”

Stichting Vluchteling

Er zijn veel voorbeelden als je het aan beide mannen vraagt. En Stichting Vluchteling ziet ook de problemen. Een bericht van eind 2022 luidt: “Van de twintig landen die het meest kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, vecht de meerderheid ook tegen gewapende conflicten.”

De organisatie zegt dat zowel oorlog als klimaatverandering de voedsel- en toeleveringsketens verstoren en het risico op ziekte-uitbraken vergroten. “Het verzwakt ook het gezondheidszorgsysteem.”

Piraten in Somalië

Stichting Vluchteling noemt landen als Tsjaad en de Centraal-Afrikaanse Republiek die moeilijke tijden doormaken. Naast Mali denkt Middendorp aan Somalië en Jemen. “Dit zijn landen die getroffen worden door droogte en daardoor een toevluchtsoord voor de misdaad worden. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor Ethiopië en Soedan en, in mindere mate, voor Burkina Faso.”

Middendorp haalt een anekdote aan uit zijn verblijf in Somalië. ‘We achtervolgden piraten met dure marineschepen. In werkelijkheid waren het arme boeren en vissers die niet rond konden komen. Ze werden piraten uit wanhoop. Ik besefte dat we de symptomen van een dieper liggend probleem behandelden.’ Dat had veel te maken doen met de toenemende droogte.”

Positiviteit

En we staan ​​nog maar aan het begin, denkt Middendorp. Volgens hem wordt er nog steeds te weinig aandacht besteed aan het klimaatvraagstuk in relatie tot veiligheid. “We moeten duidelijker maken wat de impact van klimaatverandering kan zijn voor Nederland en haar burgers, tastbaarder maken. Er moet meer bewustzijn komen dat we er iets aan moeten doen.”

En zou er een echte klimaatoorlog kunnen ontstaan? “Het klimaat is nog niet de enige oorzaak van oorlog, maar dat zou het in de toekomst wel eens kunnen zijn. Het zorgt nu al voor grotere instabiliteit in Europa en heeft een stimulerend effect op migratiestromen, drugs-, wapen- en mensenhandel en extremisme.”

Maar we kunnen veel doen, want Middendorp wil niet alleen maar negatief overkomen. “Er zijn hele mooie projecten, bijvoorbeeld in Irak, waar druppelirrigatie heel weinig water nodig heeft om het land te bewerken.”

In Afrika noemt Middendorp een organisatie als JustDiggit. Daar worden lokale boeren geholpen om water beter vast te houden en het land groener te maken. “Ook de Nederlandse innovatiekracht kan een positief verschil maken. Kijk bijvoorbeeld naar SunGlacier, dat water uit de woestijnlucht weet te halen. Daar zit immers veel meer water dan in de grond en dat zijn we nu aan het opdrogen.”

‘Mensen willen de regio niet verlaten’

En volgens Middendorp wordt er veel aandacht besteed aan het terugdringen van de uitstoot om de klimaatverandering tegen te gaan. “Maar we moeten landen ook helpen veerkrachtiger te worden tegen de klimaatverandering. Mensen een leven in eigen land geven.”

Want Middendorp weet het zeker: ‘Mensen willen hun regio en hun land niet verlaten. Ze willen er het liefst blijven wonen.’ En dit voorkomt ook conflicten.

Maar dan moet dat wel kunnen.