De toekomst vormgeven met verhalen uit het verleden

Of zijn vakgebied nu publieke archeologie of publieke archeologie moet heten, daar wil Amkreutz vanaf. Gebruikt bij voorkeur openbare archeologie in het Engels. “Omdat het gaat om het aanbieden van archeologie aan een breed publiek en het actief betrekken en engageren van dat publiek.” Naast zijn aanstelling bij de Universiteit Leiden is Amkreutz conservator van de prehistoriecollectie van het Rijksmuseum van Oudheden.

Recht om deel te nemen

In zijn oratie onderscheidt Amkreutz drie aspecten van de publieke archeologie. “Het gaat over wetenschappelijke communicatie, wat je klassieke ‘omroep’ zou kunnen noemen, maar ook over publieksparticipatie en maatschappelijke relevantie.” Een actueel onderwerp, zeker nu Nederland onlangs het Verdrag van Faro heeft ondertekend. Dit richt zich op het breder beschikbaar maken van erfgoed en het recht van mensen om daarin te participeren.

‘Archeologie ontwikkelt zich in een gemeenschap, en die gemeenschap heeft het recht om te participeren’

Onder publieksparticipatie verstaat Amkreutz de actieve deelname van het publiek aan archeologisch onderzoek en museumcollecties. ‘Archeologie speelt zich af in een gemeenschap en die gemeenschap heeft het recht om te participeren. Zo speelde het publiek een cruciale rol in het onderzoek van Doggerland naar het verdronken gebied voor onze kust. Vrijwel alle belangrijke ontdekkingen zijn gedaan door liefhebbers: van de eerste Neanderthaler tot de oudste lijm; een soort zwarte substantie op een vuurstenen lemmet. Dat mes werd gevonden door Willy van Wingerden, verpleegkundige ouderenzorg.

Lessen uit het verleden

Het derde aspect, de maatschappelijke relevantie, is voor Amkreutz een onmisbaar onderdeel van zijn vak. ‘Archeologie is niet langer alleen een kwestie van het vergroten van de kennis van het verleden. Het biedt een perspectief op onszelf dat nuttig kan zijn voor onze samenleving. Het is de enige wetenschap die menselijk gedrag en menselijke samenlevingen over een enorme periode documenteert. Dit levert een belangrijke informatiebron op die vandaag de dag zeer waardevol kan zijn.’

Dit is het punt waarop Amkreutz zijn blik op de toekomst richt: ‘Onze samenleving en onze leefomgeving gaan veranderen. Dat zal wrijving veroorzaken en kan helpen om van het verleden te leren.” In praktische termen geeft hij als voorbeeld de Aboriginals, die vuurecologie gebruikten om hun land beter bestand te maken tegen natuurlijke bosbranden. ‘Maar het kan ook gaan over manieren van samenleven op een abstracter niveau. In de prehistorie waren er bijvoorbeeld succesvolle gemeenschappen zo groot als Leiden, waar geen spoor van centraal gezag bestond. “Ik denk dat we ideeën en inspiratie kunnen putten uit hoe divers we werkelijk zijn als soort en samenleving.”

“Het verleden leeft: iedereen heeft er iets over te zeggen en we moeten ons ervan bewust zijn.”

Maar hoe ver moet de hedendaagse archeoloog gaan? ‘Het verleden leeft: iedereen heeft er iets over te zeggen en daar moeten we ons van bewust zijn. We moeten spreken, zolang het de stem van de wetenschap is”, zegt Amkreutz. “We hebben de verantwoordelijkheid om nuances te laten horen en ons te verdedigen als de wetenschap wordt geschonden.” Amkreutz pleit ervoor dat archeologieopleidingen ook aandacht besteden aan communicatie en sociale implicatie: ‘Hoe kun je daar tijdens het onderzoek over nadenken: wat gaat hieruit voortkomen, wat kan ik hier nog meer mee, hoe kan ik dit op een goede manier presenteren zodat er geen misbruik van kan worden gemaakt?’

Museum als zweethut

Om de rol van de publieksarcheoloog samen te vatten, putte Amkreutz zelf ook inspiratie uit het verleden. «Onder jager-verzamelaars speelde de sjamaan een belangrijke rol. Deze persoon kwam in aanraking met de geestenwereld, spiritualiteit en voorouders om te bemiddelen voor de groep waarin hij leefde. Als archeologen reizen we ook naar het verleden. Het museum is onze moderne zweetkamer, de plek waar kennis wordt opgedaan. De publieksarcheoloog is als een moderne sjamaan: wij proberen op basis van opstandige informatie een verhaal te construeren dat nuttig is voor de groep waarin wij leven.’

Op vrijdag 1 maart om 14.00 uur houdt Luc Amkreutz zijn oratie Resilient Past. Een reflectie op archeologie, archeologen en musea in het Antropoceen. Amkreutz is in april 2022 namens het Rijksmuseum van Oudheden benoemd tot bijzonder hoogleraar Publieksarcheologie aan de Faculteit der Archeologie.

Tekst: Julie de Graaf
Hoofdfoto: F. de Winter/RMO