Brabants familiebedrijf maakt bel gemaakt van Oekraïense kogelhulzen

Deze maandagochtend in juni luidt er een bel in het Brabantse dorp Asten. Dit is geen zeldzaamheid, wij zijn hier bij Klokkengieterij Koninklijke Eijsbouts, een familiebedrijf met internationale reputatie. Het bijzondere aan deze klok is dat er resten in zitten van wapens van het Oekraïense front. De geboorte van de klok is onderdeel van het meerjarige project Gevechten en stiltes, een initiatief van HIIIT (voorheen Slagwerk Den Haag) en geluidskunstenaar Hans van Koolwijk. Op donderdag 19 september is een eerste uitvoering van het project te horen op het minifestival HIIIT Invitations, in het Theater aan het Spui in Den Haag, waar bezoekers ook de klok kunnen “leren kennen”.

het idee voor Gevechten en stiltes is geïnspireerd op het verhaal van kerkklokken die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werden gestolen en gedeeltelijk omgesmolten tot wapens, zegt artistiek directeur Fedor Teunisse. “Wij dachten: wat als we dat proces omdraaien? Als we oorlogswapens in schoonheid veranderen, in instrumenten om schoonheid te creëren? Zo ontstond het idee om uit de resten van Oekraïense wapens een bel te laten smelten, als statement tegen oorlogsgekte.

Het bleek niet zo eenvoudig: de export van wapenafval uit Oekraïne is niet toegestaan. Teunisse en Van Koolwijk benaderden de Oekraïense zangeres en producer Marjana Golovchenko, die sinds 2012 in Nederland woont en in het verleden voor HIIIT heeft gewerkt. Via Golovchenko kregen ze het gewenste materiaal: “Het kwam letterlijk per post aan, een zwartgeblakerde ‘rol’ (blok gesmolten metaal). Heel indrukwekkend”, zegt Teunisse.

Geboorte

Er staan ​​twee scholen op de geboorte van een bel, zegt Joep van Brussel, oprichter van de bel en adjunct-directeur van Eijsbouts. Volgens de ene school is het gieten, volgens de andere is het “demontage”, dat wil zeggen het verwijderen van de behuizing waarin de bel is gegoten. Dat gebeurt deze maandagochtend in de gieterij, waar een bijzondere geur van was en vormzand hangt.

Een jonge arbeider tilt het zware stuk ijzer op, draait de bouten los en slaat met een grote hamer op de bovenkant om de bel los te maken. Verhoog de vorm vervolgens nog verder. Er verschijnt een bel, een prachtige zilvergrijze kleur, bedekt met zwarte korstjes die er later afvallen. Er staat ‘HIIIT/2024/EIJSBOUTS’ op. Hij speelt nog steeds niet, als Teunisse erop slaat hoor je alleen een droge klik. Om een ​​authentieke belklank te verkrijgen wordt de onderrand in de werkplaats gepolijst.

Ik heb gemerkt dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons ​​geeft.

De bel is vijf dagen eerder gegoten, en als het demonteren de geboorte is, dan is het gieten zeker het ontstaan ​​van de bel. “Dat was nog indrukwekkender”, zegt Teunisse. Op zijn telefoon laat hij een video zien waarin te zien is hoe de gietbak waaruit het gesmolten metaal wordt gegoten, eerst urenlang zorgvuldig wordt gedroogd met een steekvlam (gasbrander): “De hele muur erachter gloeide rood. Wat een geweld, ongelooflijk.”

Joost Eijsbouts, directeur van de vierde generatie van het familiebedrijf, legt uit dat de smeltkroes geen spoor van water mag bevatten, vanwege het explosiegevaar: “Een druppel water in een friteuse kan ernstige ongelukken veroorzaken, en dat slechts 180 graden “Wij gieten brons bij 1.100 graden Celsius.”

cyrillische letters

Vanaf het gietvat lopen twee buizen naar de gietmal; de mal waarin de bel wordt gegoten. Het wordt van onderaf gevuld. Joep van Brussel maakt de vergelijking met het vullen van een emmer met een tuinslang: “Als je de tuinslang erboven houdt, begint het water te draaien. Als je hem vanaf de onderkant vasthoudt, vult de emmer zich goed vanaf de onderkant.”

‘UKROP’ wordt de hele dag op de bovenste band geschreven, in Cyrillische letters. ‘Ukrop’ was de soldatennaam van een bekende Oekraïense sluipschutter die sinds 2014 betrokken was bij het verzet tegen de Russische annexatie van Oekraïens grondgebied. In december 2022 werd hij gedood in een loopgraaf terwijl hij dekking bood voor een collega.

Ukrop is ook de afkorting voor ‘Oekraïense Operatie’, zegt Marjana Golovchenko. Aanvankelijk was ‘oekrop’ een slecht woord onder de Russen, maar nu wordt de term als bijnaam gebruikt.

Golovchenko nam zijn twee maanden oude dochter mee naar de gieterij. Ze legt uit hoe ze aan Oekraïens wapenafval kwam. Haar goede vriendin Sasja is regelmatig vrijwilliger in de frontlinie en levert apparatuur en voorraden. Sasja was op haar beurt bevriend met sluipschutter Oekrop, van wie hij leerde schieten en met wie hij regelmatig oefende op de schietbaan. Zowel op de schietbaan als aan het front verzamelde Sasja kogelhulzen van Oekrop. Dat is minder vreemd dan het lijkt, zegt Golovchenko: “Er zijn veel kunstenaars in Oekraïne die voorwerpen maken van kogelhulzen. Maar voor zover ik weet is er nog geen klok.”

Omdat het illegaal is om kogelhulzen het land uit te brengen, nam Golovchenko contact op met de ambassade. Uiteindelijk werd in Kiev een groot aantal darmen omgesmolten tot drie rollen van elk acht kilo. Er zijn nog twee broodjes in Kiev, HIIIT heeft er nog geen specifieke bestemming voor. De derde rol werd zwaar gebruikt in de legering van het nieuwe horloge; Bell-oprichter Van Brussel heeft anderhalve kilo achter de hand gehad om een ​​stand-alone klepel te maken.

rinkelende bel

De grote vraag was: zou Oekraïens materiaal geschikt zijn voor het maken van een rinkelende bel? De Bellfounders zijn terughoudend om vreemde elementen aan hun materiaal toe te voegen, zegt Van Brussel. “Bell brass bestaat doorgaans uit 80 procent koper en 20 procent tin, met een maximum van 0,5 procent vervuiling. Belbrons bevat relatief veel tin, waardoor de legering sterker wordt en meer klank geeft. Die 80-20 verhouding zien we ook terug bij klokken uit de 12e eeuw.” Het materiaal mag met name geen lood of zink bevatten, dit zijn metalen die de demping vergroten.

Uit analyse bleek dat het Oekraïense materiaal bijna puur messing was. Messing is een bijzondere bronssoort, een legering van koper met zink in plaats van tin. Messing toevoegen aan gegoten brons is lastig, zegt Van Brussel: “Om de demping door het zink tegen te gaan, is deze bel veel dunner dan normaal. Een dunne wand trilt sneller en hoe makkelijker iets beweegt, hoe makkelijker het klinkt. Daarom is het geluid veel lager dan dat van andere bellen van dit formaat.

Ovens blazen, vuur, metaal op metaal hameren. Dat zijn fantastische geluiden.

Kenmerkend voor de klank van een bel is het grote aantal harmonischen. Welke nuances precies zullen worden afgezwakt wanneer zink aan de legering wordt toegevoegd, is moeilijk te voorspellen. Een spannend moment: hoe luidt de bel?

Antwoord: heel mooi diep, tussen C scherp en D. “Je hoort de grondtoon meteen en die blijft lang hangen”, zegt een tevreden Van Brussel. Dat is niet vanzelfsprekend, er zijn ook bellen die in eerste instantie vooral geluid produceren, waaruit dan de toon voortkomt, een beetje zoals een gong of een tamtam.

Gedurende de dag zijn er verschillende strepen van letters en ribbels waarmee er op verschillende manieren op kan worden geslagen, gewreven en getrild. Geluidskunstenaar Van Koolwijk maakte het ontwerp en besprak vooraf uitgebreid de muzikale wensen van het ensemble met HIIIT-percussionist Pepe García.

Meer lawaai

“Maar wij dicteren niet hoe de klok moet staan”, zegt Fedor Teunisse. “We zijn hier al twee jaar mee bezig en ik merk dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons ​​geeft.” Het gehele proces wordt uitgebreid audiovisueel gedocumenteerd. “Er zijn ook plannen om het publiek de achtergrond en creatie van het horloge te laten zien.”

De eerste muziek voor de klok, waarvan de preview op 19 september te horen is, is geschreven door componisten Anthony Fiumara en Mathijs Leeuwis. Wanneer het duo Poulson Sq ambient, met analoge apparatuur en recorders als instrumenten, maar de muziek voor Gevechten en stiltes het wordt ruwer, met meer lawaai. Fiumara zegt ook dat hij eerst wil ‘luisteren naar wat het horloge ons vertelt’. Ze maakten opnames van elke stap van het horlogemaakproces: “Blaasovens, vuur, hameren van metaal op metaal. “Het zijn fantastische geluiden.”

Het verhaal van sluipschutter Oekrop gaan ze in ieder geval niet navertellen: “Het zou aanmatigend zijn om te huilen om de dode soldaat”, zegt Fiumara. Aan de andere kant zijn ze ervan overtuigd dat de geschiedenis van het horloge niet in gieterij Eijsbouts is begonnen. “Er gingen allerlei brutale acties aan vooraf”, zegt Leeuwis. “Dit horloge komt voort uit een tragedie. Dat vergt een radicale houding. Het verhaal van de klok is een moeilijk verhaal en daar moet je naar kunnen luisteren. “Laat het moeilijk zijn.”

Delen





E-mail de redacteur