Emile Schrijver, directeur Holocaust Museum: 'Het is niet eenvoudig om een museum over genocide te creëren'

Veel Europese landen en Amerikaanse steden hebben al een Holocaustmuseum. Waarom komt Nederland zo laat?

“Na de oorlog was Nederland een verzetsland. Dat was tenminste het idee. Wij vonden het een prachtig beeld. In de Tweede Wereldoorlog stierven ongeveer 250.000 Nederlanders, waaronder 102.000 vermoorde joden. We hebben het al lang niet meer als zodanig herkend. Ook de terugkeer en opvang van de Joden uit hun schuilplaatsen en de kampen was erg ingewikkeld en koud.”

“De Joodse gemeenschap was niet voorbereid op een Holocaustmuseum. Het is heel emotioneel om zo’n museum te bouwen. Joël Cahen, voormalig directeur van het toenmalige Joods Historisch Museum, had zo’n twintig jaar geleden het idee om een Holocaustmuseum op te richten. “Zijn voorgangers ervoeren een zekere verlegenheid bij het opzetten van een dergelijk museum.”

Terwijl in Nederland relatief gezien de meerderheid van de joden is verdreven vergeleken met de omringende landen. De Joodse gemeenschap hier is massaal uitgeroeid.

“Ik gebruik de term uitgeroeid niet. Uitroeiing is de taal van de dader. De uitroeiing wordt uitgevoerd met ongedierte. “De Joden zijn vermoord.”

“Het heeft ook lang geduurd om excuses aan te bieden voor de slavernij. De nakomelingen moesten lang wachten. Als je de genezing ziet die eruit voortkomt. De erkenning had een zeer positief effect. “Blijkbaar zit het in de vezels van Nederland om op deze manier met daders om te gaan, als het gaat om Indonesië, de slavernij en de Holocaust.”

Zijn we nu klaar?

“We zijn er nu klaar voor. We staan op een keerpunt. De laatste groep mensen die de oorlog heeft meegemaakt, zal er over tien tot vijftien jaar niet meer zijn. Je moet deze geschiedenis vastleggen voordat ze er niet meer zijn. “Ik merk dat overlevenden opgelucht en dankbaar zijn dat hun verhaal bewaard blijft.”

“Wij vinden dat we als Joodse gemeenschap dit museum zelf moeten maken: het gaat om onze eigen geschiedenis.”

Is dit museum hard nodig vanwege het toenemende antisemitisme en de ontkenning van de Holocaust onder jongeren?

“Het hedendaagse groeiende antisemitisme vereist dit. De samenleving is bezig groepen mensen van elkaar te scheiden. Er zijn jongeren die de Holocaust ontkennen of bagatelliseren. Voor de groepen 7 en 8 en voor middelbare scholieren hebben we drie ruimtes ingericht voor onderwijsprogramma’s. Daarna kan niet meer worden gezegd dat de Holocaust niet bestaat. Daarvoor is het museum te overweldigend. Kinderen uit groep 7 en 8 gaan overigens niet door het museum. De beelden zijn voor hen te schokkend.”

Heb jij meegewerkt aan het ontwerp van het museum?

“Ik ben zeer betrokken en heb veel bijeenkomsten bijgewoond. Ook heb ik de afgelopen acht jaar vrijwel elk Holocaustmuseum en gedenkteken gezien: in Duitsland, Frankrijk, Italië, Engeland en België. Evenals talrijke musea in de Verenigde Staten, waaronder die in Washington, Chicago, Houston, Los Angeles en San Francisco. Om geïnspireerd te raken. “Het is niet eenvoudig om een museum over genocide te creëren.”

De keuze voor de locatie van het Nationaal Holocaust Museum, de voormalige Gereformeerde Vakschool aan de Plantage Middenlaan, lag voor de hand.

‘Dit is de perfecte plek. Het museum bevindt zich op de fysieke locatie waar een deel van de jodenvervolging plaatsvond. De Hollandsche Schouwburg, aan de overkant van de straat, was de plaats van deportatie naar de kampen en ervoor,’ In de crèche naast de kleuterschool waar nu het museum is gevestigd, werden veel Joodse kinderen gehuisvest in afwachting van deportatie. Op deze plek voel je nog steeds de school die zo’n zeshonderd kinderen heeft gered.’

Het Nationaal Holocaust Museum aan de Plantage Middenlaan.Afbeelding Jacob van Vliet

“Tijdens zijn ambtsperiode als raadslid zorgde Lodewijk Asscher ervoor dat de opleidingsschool, waarvan Johan van Hulst directeur was en waar hij Joodse kinderen hielp redden, niet werd overgedragen aan een commerciële groep, zoals een hotel. De Hollandsche Schouwburg, die is gerenoveerd en op 11 maart weer opengaat, is niet alleen een herdenkingsplek, maar ook te klein voor zo’n groot museum.”

Wat betekent het museum?

“We laten zien welke processen nodig waren voor deze genocide. Zo hebben wij bijvoorbeeld geen auto geparkeerd die gebruikt werd voor deportatie. We wilden geen kazerne nabootsen die je dwingt emoties te uiten. De kleine voorwerpen laten de teleurstelling al zien. “Wij gaan de gevoelens van bezoekers niet manipuleren, de feiten spreken voor zich.”

In de lift naar de tweede verdieping worden bezoekers gewaarschuwd dat er verontrustende beelden te zien zijn. Nadat je van boord bent gegaan, zie je de iconische foto van fotograaf George Rodger van de zevenjarige Sieg Zondag in Bergen-Belsen, terwijl hij met afgewende blik langs de vrijwel naakte lichamen van de vermoorde gevangenen van het kamp loopt. Hoe werd er omgegaan met de gruwelijke beelden?

“Het museum gaat over rigoureuze moord. Je moet het bewijzen, anders maak je hem onschuldiger dan hij was. Die Sieg Monday-foto is een klap in het gezicht. Dat is ook de bedoeling. Dat kind heeft het overleefd. De ontmenselijking van de moord zie je in dit beeld en in het vermeden gezicht. Je ziet de wanhoop en de waanzin. We kozen voor de menselijke maat in de context van de massaliteit van de moord. “Dat beeld is hard, maar dit is een Shoah-museum, geen porseleinmuseum.”

De in het museum tentoongestelde foto van de jongen Siem Monday die in het onlangs bevrijde Bergen-Belsen met afgewende blik tussen de grotendeels naakte lichamen van de vermoorde gevangenen loopt.Afbeelding George Rodger, Verzameling van levensbeelden

De gehele muur van de tweede verdieping is bedekt met anti-joodse maatregelen en voorschriften die de nazi’s hadden opgelegd en die tot de moord op de joden hadden geleid.

“Dat behang grijpt je bij de keel. Niet de definitieve vernietiging van de joden, maar de systematische ontmenselijking staat centraal in de tentoonstelling. Wij herstellen de menselijkheid van het slachtoffer. “We komen dichter bij hun leven.”

Het Holocaust Museum bevat ook foto’s van de daders. Zonder te roepen of de Hitlergroet te brengen, maar charmant te glimlachen, arm in arm lopend met je geliefde of als een liefhebbende ouder. Waarom die keuze?

“Het is een gedurfde keuze. Het schept verwarring om deze hooggeplaatste nazi’s, die zo ideologisch gemotiveerd waren, op die manier te laten zien. De bezoeker wordt gedwongen na te denken. De truc is om de gedachte te activeren.”

In de tuin hangen levensgrote foto’s van spelende en lachende kleuters, afgebeeld op de schoot van regisseur Henriëtte Pimentel. Het is heel ontroerend. Ze werden allemaal gedood. Zijn er begeleiders in het museum die zich bekommeren om zeer emotionele bezoekers?

“Onze medewerkers zijn ervaren. Ze krijgen instructies voordat ze naar de grond gaan. “We classificeren ze op basis van hun vermogen om er te werken en desnoods mensen te ontvangen, met een kop koffie of een praatje.”

Museumtuin, met foto’s van de kinderen uit de crèche. Geen van de kinderen heeft de oorlog overleefd.Afbeelding Maarten Delobel

Welk voorwerp heeft grote indruk op je gemaakt?

“De kaartindexen van de Joodse Raad die alle Joden moesten registreren vanwege gedwongen registratie door de nazi’s. In de dozen met 160.000 originele kaarten staan persoonlijke gegevens en adressen van alle joden in Nederland. Je komt oog in oog te staan met het bestuurlijke aspect van de Holocaust. Er worden medewerkers van de Joodse Raad gezien die aan het kaarten zijn. “Dat is heel vervreemdend.”

Het museumgebouw is transparant en open, met uitzicht op de straat. “De kleur van de Holocaust is wit”, zei architectenbureau Office Winhov. Dat is een bewuste keuze geweest.

“Veel Holocaustmusea zijn antraciet of zwart, terwijl de jodenvervolging op klaarlichte dag plaatsvond. We wilden geen donker gebouw. De Duitsers zochten de anonimiteit van gesloten gebouwen. Wij maken ze open.”

Afgelopen maand zijn er als tijdelijke veiligheidsmaatregel grote stenen voor de poort geplaatst. Buurtbewoners protesteerden. Sommigen protesteerden ook tegen de komst van het National Holocaust Memorial. Voelt u hier antisemitisme?

‘Nee. Ik merk wel dat er naast betrokkenheid ook genegenheid is in de buurt. Maar ik heb ze niet kunnen betrappen op de komst van het museum. Het is niet makkelijk om iemand een antisemiet te noemen. een diskwalificerende karakterisering. Dan ben je klaar met ‘Praten. En dat sluit mensen uit. Het leidt ook niet tot een oplossing. Ik blijf liever praten.’

Het Nationaal Holocaust Museum aan de Plantage Middenlaan.Afbeelding Jacob van Vliet

“Deze stenen zijn daar geplaatst door de politie en de gemeente. Het is ook in het belang van de buurt om bij ons veilig te blijven. Bovendien is het niet waar dat wij het gebied overnemen. Laten we zowel het Holocaust Museum als de Hollandsche Schouwburg zo’n 150.000 bezoekers per jaar hebben. Over welke bezoekersaantallen hebben we het eigenlijk? Artis ontvangt jaarlijks 1,3 miljoen bezoekers.”

Je hebt het voormalige concentratiekamp Auschwitz nog nooit bezocht. Hij was er ooit tijdens een officiële bijeenkomst, maar kwam niet door de deur. Kon je het niet aan?

“Dat gebeurde toen niet. Maar ik ben zeker van plan om er met mijn kinderen heen te gaan. Als tiener verslond ik veel boeken over de oorlog, waaronder: Dood En De nacht van de Girondijnen van Jacques Presser en werk van Loe de Jong. Rond mijn achttiende werd ik zo zwak sinds ik ermee gestopt ben. Zelfs de film Schindler’s Lijst Ik heb het destijds niet gezien. Ik heb het al gedaan. Toen kwam deze baan ongeveer tien jaar geleden naar mij toe. Je kunt zeggen: ik heb 35 jaar lang met succes de oorlog vermeden en ben vervolgens directeur geworden van het Nationaal Holocaust Museum.”

Daarnaast is hij bijzonder hoogleraar Joodse Boekgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Waarom besloot u in 2015 CEO te worden van het Joods Cultureel Kwartier (JCK), een soort carrièreswitch?

“Ik ben emotioneel betrokken bij het onderwerp en geloof in het belang van dit museum. Als algemeen directeur van het JCK, waar dit museum deel van uitmaakt, sta je midden in het maatschappelijke debat. Je kunt mensen opleiden. Het podium hier is veel groter dan in de wetenschap.”

Over de auteur: Hanneloes Pen is al ruim dertig jaar nieuwsverslaggever bij Het Parool. Hij schrijft reportages en persoonlijke verhalen over Amsterdammers die in onderdrukking zijn geraakt of slachtoffer zijn geworden van geweldsincidenten. Hij schrijft ook artikelen over de Tweede Wereldoorlog.

Emile Schrijver, directeur Holocaust Museum: ‘Het is niet eenvoudig om een museum over genocide te creëren’

Leave a Reply Cancel reply