‘De kaart had toen een stukje WhatsApp-functie’

Ton van der Tas (56), inwoner van Pipe, toont in de Oranjekerk een deel van zijn immense collectie ansichtkaarten van de 19e-eeuwse Amsterdamse wijk. En er verschijnt een herziene editie van zijn eerder in eigen beheer uitgegeven boek. Uit de Pijp in honderd ansichtkaarten. “Maar nu met een echte redacteur, dus zonder gekke ringband.”

Petrus van Brok27 februari 202417:00 uur

“Op beurzen voor antieke ansichtkaarten ben ik altijd een van de jongste bezoekers”, zegt Ton van der Tas (Zoetermeer, 1967) lachend. Tot verdriet van de Amsterdammers is het communicatiemiddel van weleer een verzamelobject geworden. Nee, een eeuw geleden, toen er nog massaal kaartjes met felicitaties, familieaankondigingen of praktische boodschappen werden verzonden: ‘Om 15.35 uur kom ik met de trein aan.’ Of pak die kaart bij een ondergelopen Ceintuurbaan na een zomerse regenbui. Van der Tas ontdekte dat het water die dag in juli 1910 acht tot dertig centimeter hoog stond. “De bewoners van Pijp stuurden dat beeld naar hun familieleden. Een ansichtkaart had toen een beetje de functie van WhatsApp nu.”

De verzamelaar heeft voor de Oranjekerk, op de hoek van de Van Ostadestraat en de Tweede Van der Helststraat, een tentoonstelling ingericht met oude ansichtkaarten van De Pijp. En Amphora Books publiceert de volledig herziene editie van zijn eerder in eigen beheer uitgegeven sectiecollectie. Afdrukken van weleerdie hij tussen 2010 en 2017 voor de plaatselijke krant schreef.

Het verzamelen van ansichtkaarten zit in hun genen. Zijn vader had ook een hele mooie collectie. “Toen hij zich op Zoetermeer ging richten, kreeg ik zijn albums met andere kaarten, waaronder de Amsterdamse exemplaren.”

Het bijeenbrengen van al het kapitaal bleek al snel een onmogelijke opgave. En hij beperkte zijn verzamelimpulsen tot zijn eigen woonwijk. “Laatst kreeg ik de vraag om een ​​brochure te maken met kaarten van de Jordaan, maar daar heb ik niets aan.” Een van zijn eerste aankopen was een plattegrond van de Eerste Van der Helststraat. «Een typisch stadsgezicht van rond 1900 met straatverkopers, een dienstmeisje, een fietser en buurtwinkels. Op de voorzijde beschreven door de afzender met een compleet verhaal in het Frans.

Rembrandt en Mondriaan

Van der Tas hoeft de ingelijste fotokaarten niet ver mee te nemen om de tentoonstelling in de kerk op te zetten: de verzamelaar woont op het nabijgelegen Van der Helstplein. Thuis, aan de eettafel, bewaart hij een selectie uit zijn enorme collectie van ruim 1.200 stuks in een sigarenkistje voor een wandeling door de buurt. Bij de eerste halte van Amsteldijk, aan de Tolstraat, laat hij een ingelijste ansichtkaart zien van drie houten huizen die kort na de fotoopname in 1925 zijn gesloopt. “Ze hebben hier eeuwenlang gestaan, de gevels zijn duidelijk herkenbaar zowel op een pentekening als op een krijtschets van Rembrandt.”

Op het kruispunt van de Ceintuurbaan, het Sarphatipark en de Eerste Van der Helststraat zoekt Van der Tas in zijn sigarenkistje naar een kaart uit 1905. Het verhaal achter de kaart gaat niet over de verdwenen houten politiepost die op deze plek stond of over de Oranjekerk op de andere kant, maar wel aan een huis met verrassend hoge ramen. “Het waren atelierwoningen waar Piet Mondriaan tussen 1908 en 1912 woonde en floreerde als kunstenaar. En als je goed naar de foto kijkt, zie je dat de stad achter de kerk stopte, er waren nog weilanden en boomgaarden.”

We dompelen ons onder in het Sarphatipark, lopen langs het grasveld naar de koepel met het borstbeeld van de naamgever van de groene oase: Samuel Sarphati. Bij het monument voor de sociaal geëngageerde joodse arts, ingehuldigd in 1886, poseerden in 1902 waardige kinderen aan de rand van de vijver. “Aanvankelijk was het voor kinderen verboden om op gazons en bloembedden te spelen. “Speciale parkwachters zorgden ervoor dat bezoekers zich aan de regels hielden.”

Navigerend tussen geparkeerde auto’s, overvolle fietsenstallingen, bouwcontainers en bijbehorende mobiele toiletten lokaliseert Van der Tas de plek waar een fotograaf in 1903 de Govert Flinckstraat vastlegde. Deze straat, gebouwd aan het voorheen smalle Zuidelijke Zaagmolenpad, leek ooit verrassend ruim. ‘Kijk, er waren niet eens bomen.’ De kaart blijkt te zijn uitgegeven door Johanna Pietersen, telg uit een familie van sigarenmakers die een sigarenwinkel hadden op nummer 241. “Ook deze kaart getuigt van de tijd dat de productie en verkoop van sigaren een enorme groei doormaakte.”

Het joodse echtpaar Samson Viool en Rebecca Beugeltas opende rond 1910 een tweedehandskledingwinkel voor mannen en vrouwen aan de Gerard Doustraat 178. Op de foto die twintig jaar later werd gemaakt, poseert een grote groep buren voor het raam. De enige jongste dochter, Lea, overleefde als enige in het gezin de Tweede Wereldoorlog door onder te duiken in Limburg. Voor de deur staan ​​de vijf stolpersteine ​​die Lea in 2015, op 98-jarige leeftijd, presenteerde voor haar moeder, haar vader, haar twee zussen en haar grootmoeder. Ook de opvallende geometrische vormgeving van de gevel boven de oude winkelpui doet denken aan de winkel Samson Viool.

Concurrerende kaartverzamelaars

Kaarten met afbeeldingen van trots poserende winkels en kooplieden blijken ook populair onder verzamelaars van de kleine, verdwenen middenklasse. Andere concurrenten op online veilingsites zijn enthousiaste liefhebbers van vintage trams. “Een fotokaart van Ferdinand Bol met lege tramrails is altijd goedkoper.” Soms vind je op beurzen echter wel een kaart voor één euro.

“Hoogste prijs die ik ooit voor een kaart heb betaald? Vijfhonderd euro… En ook voor een exemplaar dat slechts indirect verband houdt met De Pijp. Een ansichtkaart verzonden van en naar Uden, door Piet Mondriaan naar zijn atelier in de Albert Cuypstraat met een persoonlijke boodschap aan een zekere juffrouw Annie Stokvis. “Nu kan ik zeggen dat ik een authentieke Mondriaan in mijn bezit heb.”

Als we de Gerard Doustraat inlopen, passeren we de synagoge die in 1892 werd gebouwd door de vereniging Hulpe Israëls. “Deze ontbreekt nog in mijn collectie”, zegt Van der Tas. Hij vermoedt dat deze kaart bestaat. “Het was en is een bijzonder gebouw.” Gesloopte objecten die de aandacht trekken, zoals de Willibrorduskerk, het Henriëttehofje of de Oude RAI, vormen een subcategorie binnen zijn collectie.

Op een plattegrond van de Ruysdaelkade uit het jaar 1900 is slechts een kleine afbeelding te zien van het circusgebouw Arena. “Dit houten gebouw, beroemd om zijn akoestiek, heeft slechts vijf jaar gestaan.” Ook de Lompenmolen in het inmiddels ter ziele gegane Verwerspad moest wijken voor de stedenbouwcampagne. Van der Tas weet dat het een populaire ontmoetingsplek was voor kunstenaars als Lizzy Ansingh, Arthur van Schendel en Piet Mondriaan. “Met die sloop verdween weer een deel van het landelijke karakter van dit gebied.”

In de polders achter het Verwerspad verrezen nieuwe woonblokken in de stijl van de Amsterdamse School. Deze ooit opbouwende architectuur is ook opgenomen in de collectie, het boek en de tentoonstelling. Wat opvalt in de beelden van de Coöperatieve Rechtbank, de Diamantbuurt of het Dageraadcomplex aan de PL Takstraat is de afwezigheid van mensen in de beelden. Een schril contrast met oudere kaarten van de overvolle arbeiderswijk. De boodschap is duidelijk: een nieuw tijdperk is begonnen.

Toeval of niet, zijn meest recente aanwinst blijkt een kaart te zijn met daarop een foto genomen in de Eerste Van der Helststraat. Gefotografeerd op dezelfde hoek als een van de eerste kaarten die hij kocht, maar met uitzicht op een huizenrij aan de rustige kant van het Sarphatipark. Ton van der Tas: “Toen deze duurdere huizen aan de zogenaamde fluwelen kant rond 1880 werden gebouwd, stonden ze nog aan de Jan Steenstraat, die liep van Boerenwetering tot aan de Amstel. Op verzoek van de bewoners zijn in 1892 alle straten rondom het Sarphatipark naar het park vernoemd.”

Op deze foto poseert ook een grote groep kinderen. “Vaak was dit een slimme truc van de fotograaf of de kaartredacteur. Hoe meer mensen op de foto, hoe meer mensen de kaart als persoonlijk souvenir kochten.”

Ton van der Tas: De Pijp in honderd oude ansichtkaarten, amfora boeken, 220 pagina’s, 24,50 euro. De tentoonstelling in de Oranjekerk is tot en met 26 mei te zien.