Wat moesten al die internationale artiesten doen in Hotel Spaander in Volendam? Schrijver Jan Brokken gaat het uitzoeken

In De ontdekking van Nederland Schrijver Jan Brokken schetst de geschiedenis van de kolonie internationale kunstenaars die zich eind 19e eeuw in en rond het Volendamse Hotel Spaander vormde. “Het is blijkbaar heel lastig om de bijzondere dingen om je heen te zien.”

Marjolijn de Cocq26 februari 202412:32

Misschien wel de mooiste reis erheen, de aanleiding voor de verhalen die journalist, schrijver en winnaar van de Gouden Ganzenveer Jan Brokken diepgaand onderzoekt. De ontdekking van Nederland over de kunstenaarskolonie waarvan het centrum sinds 1881 het Volendamse Hotel Spaander was. De manier waarop hij in het hotel terechtkwam bijvoorbeeld, of het nieuws dat hem ertoe aanzette dit nieuwe boek, nummer 35, te schrijven.

Maar ook de reeks omstandigheden (een lyrische Franse reisschrijver, een iconisch schilderij) die ertoe leidde dat de bar van Leendert en Aaltje Spaander eind 19e eeuw een magneet werd. Er verbleven ruim 1.400 kunstenaars, waaronder zo’n tweehonderd vrouwen, van over de hele wereld. Een week, een maand, een zomer, soms jaren; Ze betaalden vaak in natura en lieten het werk achter als souvenir.

Eerst tot 1980, toen Brokken (1949) kunstredacteur was van de Haagse Post en schrijft een reeks artikelen onder de titel In de buurt van. Hij wil in gesprek met de dichter Hans Tentije (1944), een dertiger en opkomend talent, omdat hij meer wil weten over zijn mysterieuze gedicht. De dood van Thaulow. Oké, zegt Tentije, maar dan moeten we naar Spaander.

En zo zitten ze samen in het hotel, drinken koffie met melk en de dichter steekt een pijp op. Brokken ziet dat er geen enkele muur van Spaander is ontdekt, zelfs niet de scheve muur onder de trap. “Honderden en honderden voorstudies, aquarellen, gouaches en olieverfschilderijen, veelal van gerenommeerde schilders.”

Thaulows kist

Dan, vijf jaar geleden, bezoekt Tentije het Lillehammer museum en ontdekt Johan Frederik Thaulow, bijgenaamd Frits. De Noorse schilder lijkt in 1906 in Volendam te zijn overleden, op 59-jarige leeftijd maakte hij daar wat zijn laatste schilderij zou zijn: Kanaal I Volendam. Tentije herkent het als het kanaal tussen Volendam en Edam en gaat Thaulow onderzoeken.

In de Amsterdamse universiteitsbibliotheek vindt hij een biografie geschreven door Thaulows weduwe, Alex Lasson. Vrienden vertalen enkele stukken uit het Noors, waaronder een verslag van het eendaagse vertrek van het schip naar Amsterdam met de kist van Thaulow, inspiratie voor het gedicht dat Brokken en Tentije meeneemt naar Spaanders, waar de schilder woonde.

“Meneer Thaulow stierf op 5 november in dit hotel”, staat in kleine versieringen geschreven naast zijn elegante handtekening, gevonden in het gastenboek uit 1906. Maar geen van de uitzichten op de zee of de haven van het hotel is het werk van de Noorse Meester; Ze hadden tenminste een foto van Thaulow kunnen plaatsen, mompelt Tentije een beetje boos.

Zeilboot en schipper

Veertig jaar later leest Brokken in de krant dat het faillissement van Spaander onvermijdelijk is. Aziatische toeristen blijven weg vanwege het coronavirus en ook het café-restaurant moet de deuren sluiten. Met zachte stem schrijft hij, bijna zonder het te beseffen, de verzen van Tentije voor: ‘(…) zijn kist ook onder zeil, bovenop het kasteel geplaatst / en nauwelijks zichtbaar: ik heb hem laten nakijken (…) ‘

Daar hebben we een begin, de impuls van een boek dat leidt naar de typisch Hollandse luchten en het beroemde licht van de Zuiderzee, maar ook de gastvrijheid van de eigenaren (en de zeven dochters die ze hebben – naast twee zoons – en die omdat de modellen de vraag nauwelijks aankunnen).

Leendert Spaander was 26 jaar oud toen hij het hotel in 1881 kocht en hij had het vanaf het begin bedoeld voor kunstenaars: hij liet achterin een atelierruimte bouwen. Zijn vrouw Aaltje houdt in een menuboekje bij wat er op tafel staat en biedt haar gasten maandelijks een heerlijk diner. Zij zijn al bijna veertig jaar pioniers.

Leendert, zeilmaker en schipper, volgde de Franse school in Edam en is internationaal georiënteerd. En hij raakt geïnspireerd als hij hoort over de Franse kunstenaarskolonies Barbizon en Pont-Aven, en het Deense hotel Brøndum.

Hoogmis in een vissersdorpje

Ook is er de eerste kunstenaar die Volendam op de kaart zette, met een schilderij dat een sfeervol effect heeft. Opnieuw een begin, dit keer de aanzet voor de kolonie: volgens Brokken moet het de Deens-Schotse schilder George Clausen zijn geweest die Leendert in de kunstwereld introduceerde. Zijn eerste belangrijke olieverfschilderij is Hoogmis in een vissersdorpje in de ZuiderzeeHet maakte in 1876, toen het in Londen werd tentoongesteld, zoveel indruk dat tientallen kunstenaars uit heel Europa naar Volendam kwamen.

Leendert en Clausen worden vrienden; Leendert profiteert ook van de impact van het schilderij om zijn hotel te promoten en ansichtkaarten te sturen naar kunstacademies in heel Europa.

Maar, zegt Brokken, het beeld klopt niet: vrouwen en kinderen knielen in klederdracht voor het kerkportaal omdat daar geen ruimte meer is. De inwoners van Volendam zijn katholiek en knielen; “hoge massa” is de juiste naam. Maar de kerk die Clausen vertegenwoordigt is de Nederlands Hervormde Kerk van Monnickendam, 8 kilometer verderop. Brokken: “Buitenlanders trekken zich daar niets van aan, moet Clausen gedacht hebben, als hij dat wist.”

En dit is nog niet het begin, want Clausen kwam niet toevallig in Volendam aan. Ik had nog een reisverslag gelezen van de Franse cultuurhistoricus Henry Harvard, dat na publicatie in 1874 een cultstatus verwierf: een mooie ode aan Het pittoreske Hollande.

Vreemd, schrijft Brokken, dat al die buitenlandse kunstenaars naar een vissersdorpje kwamen dat voor ons Nederlanders wat ouderwets overkomt. ‘Blijkbaar is het heel lastig om de bijzondere dingen om je heen te zien. Je hebt vreemden nodig om je ogen te openen. Hij draagt ​​het boek op aan de dichter Hans Tentije, die het hoofdstuk over zichzelf had gelezen voordat hij op 26 oktober 2023 overleed.

Marjolijn de Cocq is sinds 2017 boekencoördinator Het woord en schrijft over boeken, kunst en cultuur.