De vissen hebben last van onze pijnstillers: het waterbureau zeeft nu zoveel mogelijk medicijnresten uit het water

Er worden nieuwe technieken gebruikt om meer verontreinigingen uit water te halen: PFA’s uit het Amsterdamse drinkwater en nu ook medicijnresten uit afvalwater. De kosten lopen in de miljoenen, wat de vraag doet rijzen of vervuiling niet beter voorkomen kan worden.

Bart van Zoelen13 februari 202420:00

190 ton per jaar: dit is volgens een schatting van het RIVM de hoeveelheid medicijnen die in het Nederlandse oppervlaktewater terechtkomt omdat de rioolwaterzuiveringsinstallatie de medicijnresten die daar via de afvoeren van de douches, urine terecht zijn gekomen niet kan verwijderen en ontlasting. Hoeveel is dat, 190 ton? “Zes grote vrachtwagens vol medicijnen”, zei demissionair minister Mark Harbers (Water) maandag tijdens de inhuldiging van een ozoninstallatie op de afvalwaterzuiveringsinstallatie Horstermeer in de Gooise gemeente Wijdemeren.

Gasbellen verbreken verbindingen

De installatie maakt deel uit van een nieuwe technologie waarmee het Amstelwaterbedrijf Gooi en Vecht (AGV) nu 80 procent van de medicijnresten uit afvalwater gaat verwijderen. Ozongasbellen snijden organische verbindingen zoals medicijn- en pesticidenresten in stukjes, en even later doet een speciaal koolstoffilter de rest.

Hiermee gaat het waterschap een stap verder dan in andere delen van het land, waar andere nieuwe technieken maximaal 70 procent van de medicijnresten uit afvalwater halen. Via een extra ‘zuiveringsstap’, omdat anders niet wordt voldaan aan de strengere Europese normen die vanaf 2027 gaan gelden voor schoon water in de natuur.

Zonder dit soort nieuwe technieken komt te veel drugsafval in de natuur terecht. Verder zijn het er steeds meer; Door de vergrijzing zullen we in de toekomst nog meer medicijnen gaan gebruiken. Of zoals AGV-chauffeur Sander Mager de noodzaak van de nieuwe technologie uitlegt: afvalwaterzuiveringsinstallaties zijn niet ontworpen voor dit soort ‘microverontreinigingen’. “Ze zijn ontworpen voor de drie P’s: plas, poep en papier.”

Vissen kunnen zich moeilijker voortplanten

Juist hier, tussen Amsterdam en ‘t Gooi, wilde het waterschap als eerste sporen van medicijnen uit het water verwijderen vanwege de nabijheid van de rivier de Vecht en natuurgebieden als het Naardermeer. Het is bekend dat medicijnresten onder meer de voortplanting van vissoorten belemmeren. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat hormonen, zoals voorbehoedmiddelen, ‘feminisering’ veroorzaken bij zeebrasem en kakkerlakken, en dat ook pijnstillers schadelijk zijn.

De extra zuiveringsstap kost veel geld: zo’n anderhalf miljoen euro per jaar. En dit is pas op de eerste van de elf plekken waar AGV afvalwater zuivert. Later is het Amsterdamse afvalwater aan de beurt, met grotere zuiveringsinstallaties in Westpoort, nabij Amstelveen en Weesp. Uiterlijk 2035 moet de gehele AGV-zone deze extra zuiveringsstap krijgen.

De daaropvolgende reiniging doet denken aan het extra koolstoffilter dat Waternet sinds 2022 gebruikt om pFA’s uit drinkwater te verwijderen. Kosten: 1 miljoen euro per jaar en veel extra broeikasgassen. Terwijl het de producenten van brandvertragend schuim, cosmetica en pannen met antiaanbaklaag zijn die groenblijvende chemicaliën in omloop hebben gebracht.

“Ik vind het ernstig dat inwoners van Amsterdam en omgeving meer geld betalen voor drinkwater en dat we meer CO hebben² uitstoten, terwijl de vervuiler er niet voor hoeft te betalen”, schreef wethouder Melanie van der Horst (Water) onlangs aan de gemeenteraad toen zij pleitte voor een verbod op pfa’s.

Filter op ziekenhuizen

Het roept de vraag op of voorkomen beter is dan genezen. Ziekenhuizen kunnen bijvoorbeeld een ‘farmaceutisch filter’ installeren dat afvalwater met medicijnresten apart van de rest van de stad zuivert. Hierdoor komt het niet in het afvalwater terecht, al helpt het niet dat het baanbrekende bedrijf Pharmafilter uit Rijsenhout eind vorig jaar failliet ging. Ondanks dat de Tweede Kamer vijf dagen eerder in een motie heeft besloten dat ieder nieuw gebouwd ziekenhuis zo’n filter moet hebben.

Maar gezondheidsautoriteiten hopen dat het nog steeds nodig zal zijn om sporen van medicijnen uit afvalwater te verwijderen. Ongeveer 10 procent van de vervuiling is afkomstig van ziekenhuizen en 90 procent van medicijngebruik in woningen.

Minder schadelijke paracetamol

Gezondheidsautoriteiten proberen ook de afvalwatervervuiling aan de bron terug te dringen. Uit onderzoek van het RIVM bleek vorig jaar dat paracetamol in de natuur veel minder risico’s met zich meebrengt dan andere pijnstillers als diclofenac en, in mindere mate, ibuprofen en naproxen. Ook bleek dat diclofenac in gelvorm op de huid veel meer vervuiling veroorzaakt dan als behandeling in pilvorm.

Het is daarom belangrijk welke medicijnen worden voorgeschreven en het kan nuttig zijn om de aandacht van artsen en apothekers op dit onderwerp te vestigen, zeggen de waterbureaus. Net zoals het voorlichten van huishoudens ook een goed idee kan zijn, zegt Mager, omdat overgebleven pillen nog steeds door het toilet worden gespoeld.

Zelf vond hij onlangs pijnstillende zalven met diclofenac in de verkoopketen van Action. Ook op dit vlak is er ruimte voor vooruitgang, waardoor dit soort pijnstillers alleen nog maar op recept verkrijgbaar zijn in de apotheek, zegt Mager.

Presenteer de factuur aan de fabrikant.

Nog een positief punt: er wordt ook gewerkt aan de manier waarop de factuur aan de fabrikanten moet worden gepresenteerd. Door nieuwe EU-wetgeving zal de farmaceutische industrie in de toekomst een bijdrage moeten leveren aan dit soort extra zuiveringsstappen.

Ten slotte is er ook een groot verschil tussen vervuiling veroorzaakt door geneesmiddelen en vervuiling veroorzaakt door PFA’s. Een groot deel van het gebruik van medicijnen is simpelweg onvermijdelijk, zegt Mager, terwijl er gewoon alternatieven beschikbaar zijn voor de pfa’s die altijd in de natuur en in de voedselketen hebben bestaan. “Daarom zijn wij als waterbedrijven ook voorstander van het verbieden van PFA’s.”

Over de auteur: Bart van Zoelen werkt al bijna twintig jaar bij Het Parool en schrijft vooral over duurzaamheid in Amsterdam. Denk aan zaken als klimaatverandering, milieuvervuiling, natuur, energie, haven, afval en water in de stad. Advies of reacties? [email protected].