‘We zijn niet heel anders dan in de 19e eeuw’

• Lambert Teuwissen

  online-editor

Uit het niets verschijnt er een schaduw op het podium. De rouwende minnaar herkent het gezicht van zijn overleden verloofde: hij reikt naar haar, maar haar armen grijpen haar vast. De mysterieuze verschijning verdwijnt langzaam uit het zicht.

Henri Robin verbaasde de toeschouwers in het 19e-eeuwse Parijs met deze illusie. Hoe kon hij een geest voor zijn ogen laten verschijnen en verdwijnen? De tentoonstelling De grote illusie Het Teylers Museum in Haarlem presenteert de truc vandaag de dag en trekt parallellen met de virtual reality-bril, kunstmatige intelligentie en augmented reality van vandaag.

“Het was een gekke eeuw”, zegt curator Trienke van der Spek. “Hier begint een beeldervaring die we vandaag de dag nog steeds kennen. Het was het begin van massa-entertainment.”

“Technologische vooruitgang en nieuwe wetenschappelijke kennis gingen hand in hand met een publiek dat op zoek was naar steeds meer sensatie en spektakel. Sommige van deze technieken zijn zo krachtig dat ze vandaag de dag nog steeds worden gebruikt.”

In het geval van Robins optreden was het geheim een ​​glasplaat van vier bij vijf meter op het podium. Dit werd weerspiegeld door een acteur die buiten beeld was. Het effect wordt de geest van peper De naam is te danken aan de Britten die het patent hebben ontvangen.

Betere podiumverlichting (limoenlicht) maakte deze nieuwe illusie mogelijk. Van der Spek: “de geest van peper Je kunt het niet doen met een zwakke kaars, je hebt iets nodig dat sterk kan reflecteren. Rond deze tijd werden media gecreëerd om een ​​veel breder publiek te bedienen. Creëer letterlijk nieuwe illusies.”

De techniek wordt nog steeds gebruikt: bijvoorbeeld bij een optreden van goochelaar Fata Morgana in de Efteling, of jaren geleden op een popfestival in de Verenigde Staten waar wijlen rapper Tupac Shakur ‘optrad’.

Van der Spek belicht ook ontdekkingen op het gebied van de optica die meteen werden toegepast op nieuw entertainment. Stereofotografie levert een beeld op met een bedrieglijk echte diepte. Cinema gebruikt de traagheid van het menselijk oog om de illusie van beweging te creëren in een snelle opeenvolging van beelden. Innovaties die vandaag de dag nog steeds worden toegepast.

“Dit is allemaal analoog, maar lijkt erg op de virtual reality die we nu kennen. Het is nu mobiel en zelfs interactief, maar virtual reality werkt eigenlijk hetzelfde.”

Ook de dilemma’s rondom nieuwe technologie lijken op die van nu. Van der Spek vergelijkt de ‘digitale geesten’ van vandaag met de ‘fantasmagorie’ van vroeger. Wat ooit toverlantaarndemonen of geesten op foto’s waren, zijn nu door AI gegenereerde afbeeldingen of deepfakes.

De dubbele belichting waarmee Henri Robin geesten op zijn visitekaartje opriep, werd door fraudeur Édouard Isidore Buguet gebruikt om de geliefden in het hiernamaals vast te leggen.

En toen Georges Méliès veldslagen uit de Grieks-Turkse oorlog in 1897 naspeelde, waren sommige kijkers ervan overtuigd dat ze echte beelden te zien kregen:

“Het zet mensen op het verkeerde pad omdat het zo echt lijkt. Daar werd toen het woord gehoord.”nep‘ met’, zegt Van der Spek. ‘Zien is geloven? Wanneer herinner je je wat echt is en wanneer niet? Hoe lang is het leuk en wanneer niet? Het onderwerp is bijzonder actueel.”

“We denken dat er nu zoveel dingen veranderen dat je snel veranderingsstress kunt ervaren, maar in de Victoriaanse tijd hadden mensen er al last van.”

De fascinatie voor al de verschillende mogelijkheden blijft echter bestaan. Met een jaloerse lach vertelt Van der Spek over het geboeide publiek van zijn 19e-eeuwse voorganger, die bewegende beelden uit de toverlantaarn ontving.

Het waren illustraties voor een lezing bij Teylers over de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen: planeten lijken uit gasnevels te komen en voor de ogen van het publiek door de ruimte te draaien.

“Deze live-animatie moest magisch zijn. Hetzelfde verhaal werd zeven jaar lang in Wenen opgevoerd voor het grote publiek. Gewoon een twee uur durende show over geologie, zeven jaar lang uitverkocht.”

De daarvoor gebruikte glasplaten staan ​​nu statisch in de vitrine, maar het effect is te zien in enorme projecties op de wanden van de beurshal, want ‘zo’n optische illusie moet je ervaren’.

In die zin lijken we nog steeds op onze voorouders, meent Van der Spek. “Mensen zijn niet veel veranderd in wat we leuk vinden. De technologie verandert, maar die emotie, die fascinatie, we zijn niet veel anders dan in de 19e eeuw.”