De ‘schuldige’ tram

Zo zouden de trams die tijdens de Tweede Wereldoorlog joden naar de treinstations van Amsterdam vervoerden op weg naar Westerbork en van daaruit naar de vernietigingskampen ‘schuldige trams’ kunnen worden genoemd. Natuurlijk was het niet de schuld van de trams, maar wel van de mensen die ze daarvoor gebruikten, zoals het Gemeentelijk Vervoer Bedrijf (GVB).

‘Het was een tragedie van onvoorstelbare proporties’, schrijven Willy Lindwer en Guus Luijters in hun boek ‘Verdwijnende Stad’. ‘Vanaf 30 juni 1942 werd de tram verboden voor Joden, behalve in geval van deportatie. Deze deportaties vonden soms midden in de nacht plaats. Bijna alle joden die op deze manier werden gedeporteerd, werden vermoord. “De stad verloor voor altijd haar Joodse ziel.”

Tramlijn 8 kreeg de bijnaam ‘Joodse Tram’ omdat deze door wijken reed waar veel Joden woonden. Hij reed vanuit Amsterdam Zuid via het Weesperplein en het Waterlooplein naar het Centraal Station. Toen joden vanaf 30 juni 1942 geen gebruik meer mochten maken van het openbaar vervoer, verloor deze lijn meer dan de helft van zijn passagiers en werd kort daarna gesloten.

familie groenteman

In ‘Vanishing City’ lezen we een ontroerende getuigenis van Regina Groenteman-Rosenthal (1936-2023). Ze werd samen met haar vader, moeder en broer opgepakt tijdens een inval in haar woning in de Pijp in Amsterdam. Het was een angstaanjagende gebeurtenis voor de 7-jarige Ina:

‘Op 20 juni 1943, een datum die ik nooit zal vergeten: het was een zondagmiddag, er klopte iemand op de deur. Ik speelde met mijn pop, mijn broertje zat naast mij en deed een puzzel. Opeens stormden een Duitse en een Nederlandse soldaat, waarschijnlijk een NSB-lid, naar binnen en riepen dat we met hen mee moesten komen. Mijn vader kon een koffer en een deken pakken. Toen moesten we ze volgen. We liepen niet snel genoeg. Daarom werden ze vervolgd, vooral door die Nederlander. Hij was veel erger dan die Duitser.

Dus liepen we naar de tramhalte aan de Ceintuurbaan, vlakbij de Amstel. Er waren honderden Joden uit de buurt, van alle leeftijden, jong en oud. Toen de tram arriveerde, werden we erop geduwd. Je kon nauwelijks ademen, het was zo vol. Het was erg eng. Kinderen huilden en mensen schreeuwden in koor.

We werden naar het Muiderpoortstation vervoerd. Het was vol met mensen. Mijn ouders hebben de koffer en de deken gesleept en daarna hebben ze ons allemaal op de trein gezet en naar Westerbork gebracht.’

Na een verblijf van negen maanden in Westerbork werd het gezin Rosenthal naar Bergen-Belsen gedeporteerd. Op vrijdag 13 april 1945 werden ze volgens de ‘Verdwenen Stad’ bij Maagdenburg door de Amerikanen bevrijd.

vries familie

Ook Virry de Vries Robles (1932-2022) vertelt in ‘Verdwijnende Stad’ hoe ongelukkig ze zich voelde toen zij en haar ouders werden opgehaald bij hun huis in Amsterdam West:

‘Mensen uit de buurt kwamen bij ons aan de deur om te kijken wat er aan de hand was. De lijnen werden steeds dichter. Tot uiteindelijk de politieauto arriveerde om ons op te halen. We moesten onze koffers drie of vier rijen voor onze deur dragen. Zonder een woord te zeggen staarde iedereen in doodse stilte. Ik heb me nog nooit zo ongelukkig gevoeld als toen, omdat ik het gevoel had dat ik een crimineel was die naar het slachthuis werd geleid.‘ Virry en zijn ouders werden vrijgelaten in Westerbork.

Ook Anne Frank en de anderen die in het achterliggende huis verborgen zaten, werden met de tram naar het Centraal Station gebracht. Na verraad werden zij op 4 augustus 1944 gearresteerd. Enkele dagen later, op 8 augustus, rond 9.00 uur in de ochtend, werden zij naar het Centraal Station gebracht. De Amsterdamse tram was het laatste wat Anne Frank van Amsterdam zag.

Dossier GESLOTEN

Het gemeentelijk vervoersbedrijf (GVB) hoefde deze tramritten niet zelf te betalen. Zij konden de factuur van elke reis aan de bewoner voorleggen. De factuur van 4 september 1944 is de laatste factuur aan de Duitsers. Ze betaalden er niet meer voor. Om deze reden heeft het GVB diverse herinneringen gestuurd. Pas in 1947 stopten ze met het sturen van herinneringen. Het dossier werd gesloten.

Onlangs werd in een rapport van het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW) beweerd dat het Joods Centraal Overleg en het GVB de handen ineen hebben geslagen. Het GVB betreurt de rol van het gemeentelijk vervoersbedrijf in de oorlog en omschrijft de rekeningen voor deze ritten als ‘verschrikkelijk en wreed’. De gemeente Amsterdam stelt honderdduizend euro beschikbaar aan de Joodse gemeenschap. Ook komen er herdenkingen bij de tramhaltes Plantage Middenlaan, Beethovenstraat, Victorieplein en mogelijk ook bij station Amsterdam Muiderpoort.

Het is verrassend om te lezen hoe alle joden van Amsterdam in slechts twee jaar tijd de stad uit werden gedeporteerd. De ‘schuldige’ tram vervoerde ongeveer 48.000 Joden naar de treinstations. De voorbijgangers stonden stil en keken toe. Het is bijna onbegrijpelijk en verrassend dat antisemitisme in onze tijd weer de kop opsteekt. Auteur en overlevende van de Holocaust Primo Levi besluit zijn ontroerende boek ‘Is This a Human Being’ met de woorden: “Het is gebeurd, dus het kan nog een keer gebeuren.“Laten we daarom alert zijn en op de bres staan ​​voor het Joodse volk en voor Israël. Zij hebben onze steun nu meer dan ooit nodig!