Een lokale langetermijnvisie: de visie en ervaringen van Willem Hein Schenk – Gebiedsontwikkeling.nu

Architect Willem Hein Schenk was vier jaar stadsarchitect van Haarlem. In mei 2023 vertrok hij. “Zijn ambities kwamen niet langer overeen met zijn rol”, aldus de gespecialiseerde media. Hij was meer geïnteresseerd, vertelt hij nu in een café in Rotterdam, in ‘het ontwikkelen van een werkwijze die meer naar de toekomst kijkt’. Volgens hem blijven de verkeersproblematiek en de energietransitie op bedrijventerreinen onderbelicht. En er ontbrak ook een langetermijnvisie op de sociale problemen in de bestaande wijken.

Tips voor het afscheid nemen

Het einde van zijn tijd als stedenbouwkundige betekende niet het einde van zijn betrokkenheid bij Haarlem. Jaap Meindersma, directeur Fysisch Domein van de gemeente Haarlem, heeft op de valreep een verzoek ingediend. Si Schenk wilde zijn ideeën over de inrichting van de stad samenvatten in een reeks podcasts en zo de gemeente op de lange termijn adviseren.

Willem Hein Schenk presenteert deze week, een jaar na zijn vertrek, het resultaat. De eerste podcast staat online. Bij de podcastserie hoort ook een publicatie: ‘Stuur op Stadsarrangementen, inzichten uit de Haarlemse Sessies’. Samen met Jaap schreef Jan Berg de belangrijkste conclusies op die uit de tien gesprekken naar voren kwamen. Hoewel dit advies in opdracht van de gemeente Haarlem is geschreven, is het wat Schenk betreft ook bedoeld voor andere steden. “Gemeenten denken in visies en beleid, ze zouden zich meer zorgen moeten maken over de uitvoering van ruimtelijke plannen.”

In hun adviezen spelen ‘gemeentelijke arrangementen’ een prominente rol. Wat is dat precies, een stedelijk pakket?

Willem Hein Schenk strekt zijn armen zo ver mogelijk uit. Terwijl hij zijn linkerhand beweegt, zegt hij: ‘Kijk, hier bevindt zich vaak het gemeentelijke apparaat’, en vervolgens kijkt hij naar zijn rechterhand: ‘En hier is de markt. Zoals je kunt zien, liggen ze heel ver uit elkaar en komen ze nooit samen.”

“Een akkoord betekent dat de gemeente en de markt, maar ook andere partijen zoals bewoners en bedrijven, samenwerken aan ruimtelijke vraagstukken.”

Betekent een stedenbouwkundig akkoord samenwerking op het gebied van de ruimtelijke ordening?

“Het is een methode waarbij partijen langdurig met elkaar in gesprek gaan. Het doel is: wederzijdse interesse in elkaars vakgebied, standpunten en vakmanschap. In dat inhoudelijke gesprek verbinden de partijen zich via een fantasierijk verhaal.”

Het klinkt mooi, maar hoe breng je het in de praktijk?

“Het is belangrijk dat gemeenten een plek creëren waar mensen samen dat gesprek voeren, waar die afspraak echt tot stand komt. In de brochure hebben we de term ‘samenwerkingsworkshop’ bedacht. Het moet ergens anders dan het stadskantoor komen, ergens in de stad. Het gesprek wordt dan geleid door een neutraal persoon die buiten de gemeente staat, zoals een bouwer. Dit kan tijdens dat gesprek ook ontwerponderzoek stimuleren.”

“In Haarlem heb ik bijvoorbeeld Atelier Stad opgericht, een voorzichtig begin voor een samenwerkingsruimte, in ons stadskantoor. De architecten van Heren 5 en projectontwikkelaar AM kwamen daar op mijn verzoek vertellen over hun onderzoek naar plinten. Dat gesprek was ontzettend inspirerend voor de aanwezige functionarissen. “Gemeenten moeten dit uitbouwen tot een samenwerkingsworkshop en er een gesprek van maken met meer mensen.”

Het terugkerende thema in de publicatie is het belang van ruimtelijke kwaliteit. Wat in die gesprekken in de samenwerkingsworkshop het belangrijkst is: het gesprek zelf en wellicht het vermogen tot ruimtelijke ontwikkeling of uiteindelijk die ruimtelijke kwaliteit. op zichzelf?

“Het doel is om de ruimtelijke kwaliteit te vergroten, die verder gaat dan wat mooi of lelijk is. Mensen zijn gelukkig in ruimtelijk hoogwaardige gebieden. Tegelijkertijd zijn het plekken die technologisch en ecologisch lang meegaan. Waar de zon goed is, de infrastructuur goed is en er voldoende speelplekken zijn. De combinatie van al deze vraagstukken maakt het groot en complex. Gemeenten kunnen ruimtelijke kwaliteit alleen realiseren als ze beter sturen dan de afgelopen tien jaar en vooral opdrachten geven. Zoals wethouder Bas van der Pol zegt: je moet navigeren. Als gemeenten zich bewust zijn van de ambities en ideeën van stadsprofessionals, kunnen zij een grotere ruimtelijke kwaliteit realiseren.”

Kan dat niet zoals gemeenten nu werken?

“Ik zeg het zwart op wit: het ontbreekt gemeenten aan de kennis en ervaring om het juiste proces te verzorgen om het doel van ruimtelijke kwaliteit te realiseren. Architect Jan Peter Wingender van Bureau Winhov beschrijft het in de publicatie: De gemeente formuleert randvoorwaarden, gooit deze over het hek en wenst de markt succes. Als de markt vervolgens een slim plan presenteert, maken tien ambtenaren van tien departementen een lijstje van wat er mis is met het plan. Met die instelling kunnen we als gemeente de toekomst niet tegemoet treden.”

Wat zou een gemeentelijk akkoord voor Haarlem betekenen?

“Het zou een oplossing zijn voor Waarderpolder. Dit is een industrieterrein aan de oostkant van de stad. Via dat gebied kom je Haarlem binnen, maar het is een heel vreemde entree: het straalt niet uit waar Haarlem voor staat. De plek moet gerenoveerd worden en de gemeente wil woningen bouwen aan de rand. Tegelijkertijd moet de plek zich klimatologisch en ecologisch aanpassen. Om deze doelstellingen te realiseren moet de gemeente samenwerken met bedrijven en nieuwe potentiële gebruikers. Zonder akkoord met de stad is elk plan gedoemd te mislukken.”

Wat is er nog meer nodig om de ruimtelijke kwaliteit van de stad te verbeteren?

“Gemeenten moeten zich richten op de lange termijn. Enerzijds kan dit met continu ontwerpend onderzoek, zonder dat daar direct een specifieke vraag aan gekoppeld is. Deze langetermijnvisie is vooral nodig voor stadswijken. Zowel Van der Pol als Eric Frijters van FABrications zeggen in de podcasts: Wij behandelen wijkontwikkelingen vaak alsof het gebiedsontwikkelingen zijn, bedacht vanuit het perspectief van economie en grondontwikkeling. Maar in bestaande wijken gaat het erom hoe die wijk sociaal gezien functioneert. Dit zijn processen die niet snel veranderen. Het is echter belangrijk om deze wijken te blijven monitoren, omdat ook hier kleine ontwerpingrepen nodig kunnen zijn. Volgens Van der Pol moeten gemeenten de wijken voortdurend blijven monitoren en gesprekken voeren met wijkraden en mensen uit de buurt. Zo kunnen ontwerpers direct aan de slag met verdichting en duurzaamheid, als daar ruimte voor is. Of desnoods met een nieuwe school.”

Welke veranderingen zijn nodig om de stad te kunnen regelen?

“Gemeenten moeten lef tonen: de organisatie durven veranderen en zich richten op de toekomst. Als je naar Haarlem kijkt, zie je dat die stad niet echt ervaring heeft met grote uitbreidingsgebieden. De stad kende geen Vinex en nieuwbouw bestond vooral uit incidenten. Ze moeten zichzelf opnieuw uitvinden om grootschalige territoriale ontwikkelingen door te voeren. Stedelijke pakketten zijn hiervoor een oplossing. En ja, natuurlijk zijn er risico’s: ze werken alleen als de gemeente een manier vindt die past en mensen met de juiste ervaring en overtuiging erbij betrekt. Maar als je als gemeente samenwerking uit de weg gaat, verlies je veel kansen.”