Kolom | De open science van Eise Eisinga is al 250 jaar een succes

Twee weken geleden was ik in Franeker, waar het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Dit jaar is het ook 250 jaar geleden dat Eisinga begon met de bouw van het mechanisme met wielen en (6.000!) tanden dat een miniatuur zonnestelsel op het dak van zijn huis/slaapkamer/eetkamer in beweging bracht. Miniatuurversies van de zes bekende planeten hebben dan precies dezelfde tijd nodig om rond de zon te draaien als hun tegenhangers aan de hemel. Tijdens zijn eigen leven zag Eisinga zijn mini-Saturnus de cirkel rond maken. De planeet heeft al meer dan acht keer gereisd.

Al snel kwamen mensen uit alle windstreken het werk van Eisinga bewonderen, waarschijnlijk met veel ‘oh’s’ en ‘ah’s’. Bezoekers roepen dit nog eens als ze zien hoe nauwkeurig het door henzelf ontworpen en gebouwde mechanisme de tijd, de datum, de stand van de sterren aan de hemel en de opkomst en ondergang van de maan en de zon aangeeft. Het was een van Eisinga’s doelstellingen: de schoonheid van de hemel laten zien en de kracht van de natuurwetenschappen die in staat zijn het gedrag van deze planeten met zulke precisie te beschrijven en te voorspellen.

Dit paste bij het tijdperk waarin hij opgroeide en de mechanica en Isaac Newtons zwaartekrachtmodel achter ‘zijn’ zonnestelsel beheerste. Net als anderen was Eisinga in die eeuw van de Verlichting overtuigd geraakt van de kracht van de rede en de natuurwetenschappelijke methode. Of, zoals socioloog Max Weber later zou zeggen: het idee ‘dat je alle dingen – in principe – kunt beheersen door berekening.’

Het planetarium illustreert dat idee. En dat maakte het ook geschikt voor de vreugdevolle experimenten van de zogenaamde fysiek leukdie (indien correct gedaan) altijd liet zien wat de theorie al had voorspeld. Samen gaven ze de wetenschap een zegel van betrouwbaarheid.

Nauw met elkaar verweven

Hoeveel moeilijker is het om voor een breed publiek te spreken over wetenschappelijke kennis die nog voorlopig is. Dit moet nog worden verfijnd met meer metingen. Dit leidt tot voorspellingen die nog steeds onderwerp van discussie zijn.

In een wereld waar maatschappij, wetenschap en technologie nauw met elkaar verweven zijn, is het periodiek nodig om in een vroeg stadium kennis te delen. Maar hoe meer onzekerheden er zijn, hoe makkelijker het voor de buitenwereld zal zijn om van die kennis gebruik te maken. En hoe meer politieke of financiële belangen ermee verbonden zijn, hoe sterker de neiging daartoe. Denk aan de tabaksfabrikanten die jarenlang hebben geprobeerd het verband tussen roken en longkanker te ontkrachten, of recenter, tussen vapen en nicotineverslaving. Of denk aan de lobbyisten en toetsenbordheren die klimaatwetenschappers afschilderen als activisten met een ‘linkse hobby’.

Hoe kun je je daartegen verdedigen? Sommige klimatologen en oceanografen gebruiken de term activist nu als bijnaam. Ze verzetten zich bijvoorbeeld tegen de suggestie dat wetenschappers zich aan ‘hun feiten’ zouden moeten houden. Want, zeggen ze: wetenschappers hebben ook een ethische verantwoordelijkheid voor wat er met hun kennis gebeurt. Of voor wat er niet mee wordt gedaan, als derden het belang van die kennis bagatelliseren.

En als ze dat hadden gekund, hadden ze misschien Eisinga aan hun zijde gevonden. Biografen Arjen Dijkstra en Sandra Langereis beschrijven prachtig hoe hun planetarium ook een reactie was op een controversiële voorspelling van een wetenschappelijk geletterde predikant: dat een conjunctie van vier planeten de aarde in 1774 uit haar baan zou slaan. En hoewel Eisinga’s mechanisme slechts zeven keer voltooid was jaren na die verkeerd voorspelde ondergang kon hij nog steeds bewijzen dat dergelijke rampen onmogelijk waren. Ook Eisinga sprak zich uit.

Nauwkeurige voorspelling

Maar ja, Eisinga had schoonheid en succes aan zijn kant van dat mechanisme dat al die gebeurtenissen in de lucht zo nauwkeurig voorspelde. Daar had hij geluk mee nepnieuws De woorden van de pastoor waren al weerlegd. En hij had niet te maken met een heel leger ‘predikers’ die keer op keer preken via sociale netwerken en met behulp van algoritmen of kunstmatige intelligentie. nepnieuws uitgevonden of oud nepnieuws hectisch.

Wat zou het antwoord op dit alles moeten zijn? Ik denk nog steeds: zoveel mogelijk in de trant van open wetenschap werk. Zoals: het vrij beschikbaar maken van kennis voor zoveel mogelijk mensen; bespreek het, waardeer wetenschappers als ze het doen en geef ze de ruimte om het te doen. Dat past zeker bij Eisinga, die zijn eigen wetenschappelijke kennis opdeed via de Franeker Universiteit. Die iedereen, van de wolkammer tot de koning, naar zijn dak en het mechanisme erboven liet kijken en erover ruzie maakte. En het combineerde ook theoretische kennis met het vakmanschap van dat prachtige mechanisme.

Met andere woorden: de open methoden voor kennisdeling moeten soms misschien wat worden aangepast (zoals het planetarium zelf af en toe doet), maar in wezen is Eisinga’s “open” werkwijze in dat planetarium een ​​succes geweest – en een voorbeeld – 250 jaar lang.

Margriet van der Heijden is natuurkundige en hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de TU Eindhoven.

delen





E-mail de redacteur