‘Dit maakt me verdrietig’

“Deze foto lijkt met een telelens te zijn genomen vanuit een huis aan de overkant van het kanaal.” Emeritus hoogleraar sociologie Abram de Swaan (1942) wijst op de foto zijn jongere zelf: een knappe man met een dikke haardos staat met zijn fiets voor de Herengracht 154. Naast haar staat zijn buurman, de documentairemaakster Lily van den. Bergh. Ze praten op de stoep, met de fiets in de hand.

De foto, gemaakt in het najaar van 1972, maakt deel uit van een controleoperatie van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) en is opgenomen in het persoonsdossier van De Swaan, dat zich nu in het Nationaal Archief in Den Haag bevindt. Uit het dossier blijkt dat zich in 1972 van minuut tot minuut een geheim agent meldde die bij De Swaan aankwam.

‘18.24 Zwarte vrouw vertrekt (op blote voeten). Ze laat de voordeur open en realiseert zich dat iemand haar in de gang kent. Het kenteken is gevonden met nummer NE 84-30.’ Op de zijkant staat geschreven dat het een oud kenteken is.

Potentieel gevaar

“Alles heeft iets komisch”, zegt De Swaan. Dat de socioloog het op een middag in februari 2024 had over de blauwe mappen van het Nationaal Archief Het is bijzonder omdat een groot deel van de intellectuele omgeving waarin De Swaan zijn hele leven doorbracht, niet meer bestaat. De componist Peter Schat overleed in 2003, de schrijver Harry Mulisch werkte dertien jaar aan zijn ontdekking van de hemel.

Naar aanleiding van eerdere berichten over Amsterdamse politici en het Nederlandse Auschwitz Comité Het woord dit keer een nadere blik op de grootstedelijke intelligentsia tijdens de Koude Oorlog. Schrijvers, kunstenaars, wetenschappers, journalisten en andere smaakmakers: velen van hen werden destijds vanwege hun linkse sympathieën in de gaten gehouden door de veiligheidsdiensten. Deze sympathieën werden gezien als een potentieel gevaar voor de samenleving en de democratie, zo blijkt uit de BVD-archieven, die sinds november 2022 ter inzage liggen bij het Nationaal Archief.

De Swaan was ruim veertig jaar verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, redacteur van Eigen geneeswijzen En De gids, winnaar van de PC Hooft Award en groeide op in een gezin waar de high society op bezoek kwam. Het was voor de BVD voldoende om een ​​dossier over hem aan te leggen. De Swaan observeert dit nu, op verzoek van Het woordVoor de eerste keer.

Interview met Fidel Castro

Het record van De Swaan begint in 1958. De 16-jarige heeft er een abonnement op Show, het tijdschrift van de Progressive Student Youth Organization. “Jezus Christus, dat is beangstigend, nietwaar?”, zegt hij, zichzelf belachelijk makend: een lezende student, daar ontstaan ​​de problemen. De BVD had de abonneelijst van de linkse jeugdclub in handen en zorgde ervoor dat ieder lid op zijn aandacht kon rekenen.

Het volledige dossier beslaat de periode 1958 tot en met 1982, een kwart eeuw aan aantekeningen, visumaanvragen en geknipte krantenartikelen. Als de naam van De Swaan in de krant verscheen, verscheen die ook in zijn portefeuille. “Het is allemaal heel verdacht”, zegt hij terwijl hij met een minzame glimlach de knipsels leest. “Nu zouden ze het gewoon allemaal van mijn website halen.”

De dienst informeert ook over uw reizen naar Cuba. Voor Het vrije volk In 1968 schreef De Swaan een verslag van tien jaar revolutie op het Caribische eiland. Op 26-jarige leeftijd interviewt hij de Cubaanse leider Fidel Castro; een foto van de voormalige guerrilla en de pas afgestudeerde politicoloog verschijnt op de voorpagina van de krant. De BVD weet van een informant dat deze foto ook in De Swaans staat hangende woonkamer.

Ook de BVD toont belangstelling voor Abrams neef Salomon de Swaan, die in 1970 Nederland bezocht. “Sali was de zoon van een broer van mijn vader, die voor de Tweede Wereldoorlog naar Chili was geëmigreerd”, vertelt hij. “Later reisde hij naar Mexico, waar hij tijdens studentendemonstraties in 1968 werd gearresteerd en brutaal werd geslagen.” De visumaanvraag van Sali voor Nederland komt in het dossier van Abram de Swaan terecht. Het is niet duidelijk waarom de BVD ook over Sali een personeelsdossier heeft aangelegd. “In Mexico was hij links, dus hij moet wantrouwend tegenover de Amerikanen hebben gestaan”, oppert De Swaan.

Ook doet de BVD onderzoek bij alle bewoners van residentie Sali de Swaan in Amsterdam om hun achtergronden te achterhalen. De Swaan begrijpt weinig van deze werkwijze. “Waarom is het nooit bij je opgekomen om hem te benaderen en te zeggen: hallo, wij zijn van de BVD, ben jij een gevaar voor de Nederlandse samenleving? Na een uurtje koffie drinken krijg je een betere indruk.”

Het leven van anderen

Dat Amerikanen ook geïnteresseerd zijn in Abram de Swaans Zijn komen en gaan wordt duidelijk wanneer hij in 1970 een bijeenkomst van de Black Panther Party in de Bronx, New York, bezoekt. Een FBI-agent is aanwezig en vraagt ​​de BVD om informatie. “Het kwam nooit bij me op dat ze mij daarheen zouden volgen. Misschien was ik een beetje naïef. In principe denk ik dat je mensen moet vertrouwen; “Het is te veel werk om mensen niet te vertrouwen.”

Ook van hun goede trouw is dankbaar gebruik gemaakt. Tijdens de vakantie in 1972 vroeg een kennis, medeoprichter van de antikoloniale ‘zwarte panters’ van de Molukken, aan de Swaan of hij zes mannen in zijn huis wilde verbergen. Ze worden gezocht voor een overval en willen de kerst gratis doorbrengen voordat ze aangifte doen bij de politie. De Swaan weet immers hoe het is om onder te duiken, zo blijkt uit kennis van de Molukken. Hij is het er mee eens. Met hulp van een informant arresteert de politie de groep. De Swaan herinnert zich het voorval met gemengde gevoelens: “Ze hadden geen relatie, maar vormden ook niet echt een bedreiging voor de staat. Maar deze aflevering heeft me nooit meer gestoord.

In maart 1969 besloot een BVD-agent De Swaan te profileren. Hij is een ‘progressieve leunstoel’ die van ‘snoeptripjes’ houdt, ‘hoewel misschien niet zo veel als Jan Cremer.’ De Swaan laat een traan van het lachen vallen als hij het ene onvoldoende na het andere leest. ‘Voor een groot deel is dit de inzet van de ‘snob’. Zijn snobistische aantrekkingskracht was voor onze Bram ooit aanleiding om te trouwen met de dochter van Ank van der Moer en Guus Oster. Dat werkte natuurlijk niet.’

De Swaan: “Daaruit ontstaat afgunst, de spion meent dat hij niet in de gaten wordt gehouden en schaamt zich niet voor zijn wrok richting de BVD. En nu, na al die tijd, wordt het plotseling openbaar gemaakt. Ik vind het heel grappig.” herinnert je eraan Het leven van anderende film over een Oost-Duitse Stasi-agent die volledig opgaat in het leven van de familie die hij moet bespioneren.

Dit alles in aanmerking nemend, concludeert De Swaan met enige onverschilligheid dat zijn palmares niet veel voorstelt. “Afgezien van mijn scheidingen schreven ze weinig over mijn persoonlijke leven. Dit hele dossier is wat mij betreft absoluut uniek. tijdsverspilling.”

Ook de ouders werden gevolgd door de geheime dienst.

Zijn houding verandert als de dossiers van zijn ouders op tafel komen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten zij als joden onderduiken en werden later vervolgd door de Nederlandse geheime dienst. Meik de Swaan (1911) was verbonden aan de linkse verzetskrant. De gratis lessenaar en met zijn rijkdom, verkregen als handelaar in jutezakken, steunde hij later linkse kunstenaars. “Oh, dat is hem, met zijn verbaasde gezicht.” De Swaan kijkt liefdevol naar de pasfoto van zijn vader.

Het dossier beschrijft de vriendengroep van zijn ouders gedetailleerd. Fotografen Cas Oorthuys en Emmy Andriesse kwamen, Gerard Reve en zijn vrouw Hanny Michaelis kwamen bij ons eten. Ook Joris Ivens blijft hier. “Ik had niet echt een mening over hem”, herinnert De Swaan zich: de filmmaker “was toen nog een echte maoïst.”

Er waren in de jaren na de oorlog allerlei ingewikkelde liefdesrelaties, maar de vriendschapsbanden, het verzet en het onderduiken bleven behouden. “Dit maakt mij verdrietig”, zegt De Swaan terwijl zijn blik over de papieren glijdt. ‘Al deze mensen hebben uiteraard oorlog meegemaakt, sommigen van hen de Spaanse Burgeroorlog. Al dat verlies, al die onrust en ontwrichting. Remco Campert schreef: “Alles was gek, heel Europa was een grote matras”, het was de totale losbandigheid van die mensen na de bevrijding, inclusief mijn ouders. Het maakt je verdrietig om naar deze kwetsbare en gekwetste mensen te kijken door de vissenogen van de geheime dienst.”

Uit de dossiers blijkt dat de BVD ook toegang had tot gegevens van de Belastingdienst, maar ook van de GAK, de voorloper van het UWV. Minister Hugo de Jonge (Binnenlandse Zaken) had eerder aangegeven dat de BVD “geen controle had” over de frequentie waarmee de Belastingdienst informatie doorgeeft aan de veiligheidsdiensten. Als socioloog De Swaan de individuele boodschappen bij elkaar optelt, ziet hij een gevaarlijk netwerk ontstaan. “Hier zien we instellingen van de verzorgingsstaat die alle intimiteiten kennen om betere hulp te bieden en deze vervolgens door te geven aan de repressieve staat. Ja, dat is iets.”

Meik de Swaan kwam in maart 1957 om het leven bij een vliegtuigongeluk. Abram was toen 15 jaar oud. Nu leest hij dat er een BVD-informant op de begrafenis van zijn vader was; Uit het rapport blijkt wie de kist droeg. Sla het document snel op. “wie het ook was: Ik denk dat ik dood neerval.”

gekke mijne

De BVD is ook geïnteresseerd in de activiteiten van De Swaans moeder, Hennie de Swaan-Roos (1909). Als overste van de Nederlandse feministische beweging neemt zij deel aan Dolle Mina en Wij vrouwen eis, die de legalisering van abortus ondersteunen. Zijn map bevat notulen van Dolle Mina-bijeenkomsten, die de lokale politie doorstuurt naar de geheime dienst. De medeleven van De Swaan hoeft de agent niet te hebben. “De politieclicker stuurt het dus gewoon door naar de BVD. Wat ben jij dan een probleem! Ook vindt hij het absurd dat de veiligheidsdienst informatie heeft verzameld over Dolle Mina. “Hadden ze zelf niet het idee: wij hebben hier geen probleem mee?”

Zelfs als De Swaan-Roos, 72, zich uitspreekt tegen bezuinigingen op de bijstand, blijkt dat. Ze reisde in mei 1982 met honderd vrouwen naar Den Haag met de ‘Minima Express’ en uit protest kochten ze geen kaartje. De Swaan-Roos krijgt een boete van de spoorwegpolitie en de politie geeft de namen van de beboete vrouwen door aan de BVD. De Swaan is daar boos over: “Ik heb het gevoel dat het net te ver is uitgespreid.”

Het kwaad in zijn geheel

Na vijf uur lezen en kopiëren staat De Swaan voor de deur van het Nationaal Archief. Denk na over wat je hebt gelezen. “Het maakt me melancholisch. Het waren mensen met passies en passies, ideeën en fouten. “Ze hebben veel meegemaakt: oorlogen, onderduiken, enkele concentratiekampen.”

De Swaan moest soms lachen, vooral als hij zo oneerlijk werd neergezet. Maar uiteindelijk wijst hij af wat de BVD heeft gedaan. “Het is een agglomeratie van enigszins kwaadaardige en onbeschaamde opmerkingen. Het is een steeds groter wordende mistwolk die niet onder controle kan worden gehouden: het kwaad in zijn geheel.”

Deze publicatie werd mogelijk gemaakt dankzij de steun van het Speciaal Fonds voor Journalistieke Projecten.

Luister naar onze wekelijkse metropoolpodcast Amsterdam: