De kunstenaar Willem van Leusden, van De Stijl tot het surrealisme

Willem van Leusden zelfportret 1913 privécollectie

In 1986 werd de eerste museumtentoonstelling van Willem van Leusden georganiseerd in Museum Flehite in Amersfoort. De toenmalige directeur kon zijn ogen niet geloven toen alle bruiklenen werden getoond. Volgens hem konden al deze schilderijen, gravures, tekeningen, modellen en meubels niet door dezelfde kunstenaar zijn gemaakt. Het drietal gastcuratoren wilde vast wel een grapje uithalen en op eigen houtje een groepstentoonstelling voorbereiden. De diversiteit was verrassend, maar al het materiaal is gemaakt door Willem van Leusden, lid van de Kunstliefde.

Willem van Leusden heeft een volledige artistieke opleiding genoten. Na de School voor Kunstnijverheid kwam hij terecht op de Kunstacademie in Den Haag, waar hij het Middelbaar Getuigschrift Handtekenen behaalde. Later ging hij naar de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. Van 1907 tot 1910 volgde hij daar avondlessen in de graveerklas. Hier liet zijn leraar Pieter Dupont hem kennismaken met de geheimen van de grafische kunsten. In 1912 diende Van Leusden een aanvraag in bij de “Commissie voor Koninklijke Subsidies voor Jonge Schilders” en ontving na een aanvankelijke afwijzing 200 ƒ. Met dit bedrag kon hij een lange studiereis ondernemen die hem naar Brugge, Gent, Laon, Beauvais, Reims, Amiens, Parijs en Versailles bracht.

Kathedraal van Reims Willem van Leusden 1913-1914 Centraal Museum

uitgebreid en complex
Veelzijdigheid kenmerkt Van Leusdens omvangrijke en gecompliceerde werk, dat enorme kwaliteitsverschillen kent. De ene Van Leusden is de andere niet. Er zijn atypische gevallen, maar vaak was hun zelfkritiek te mild. De werken van Van Leusden verschijnen nog steeds regelmatig. In 2002 werd bijvoorbeeld een klaptafel geveild bij een veilinghuis in Parijs. Dit meubelstuk uit omstreeks 1925, een tijd waarin Van Leusden intensieve contacten onderhield met architect Gerrit Rietveld, werd verkocht voor 96.200 euro (een wereldrecord voor Van Leusden). En dan te bedenken dat een soortgelijke tafel in een open schuur in de tuin van de weduwe van de schilder lag, bedekt met stof en spinnenwebben. Een stoel had een plekje gevonden in de badkamer. Onlangs zijn twee onbekende Stijl-meubels ontdekt. In een designwinkel in Amsterdam staat een stoel gesigneerd door zowel de ontwerper als de uitvoerder G. van de Groenekan (werkzaam in het atelier van Rietveld). Dit ondersteunt het vermoeden dat de kunstenaar en de vakman samenwerkten. In een Duitse galerie staat een kaptafel met een spiegel. De vormentaal en het beperkte kleurgebruik van dit meubel duiden op een creatiedatum rond 1927. Mogelijk is dit te danken aan de invloed van architect Sybold van Ravesteyn. Een vergelijking met het slaapkamermeubilair uit de collectie van het Centraal Museum in Utrecht is op zijn plaats. Van de circa 25 modellen die Van Leusden tussen 1922 en 1924 maakte en die in architectenkringen hoog aangeschreven stonden, is er waarschijnlijk nog maar één over. Helaas werd de reconstructie van het Urinoir/Transformershuis verpest door een museumdirecteur die struikelde en daardoor voor altijd verloren was.

Grote dadaïstische avond van 1923 herhaald op de verjaardag van Oud-Utrecht

Dada en surrealisme
Op 29 januari 1923 vond in het K&W-gebouw aan de Mariaplaats in Utrecht een Dada-avond plaats met optredens van Kurt Schwitters (gedichten), Nelly van Doesburg (piano) en Theo van Doesburg (Wat is Dada?). Een groep Utrechters onder leiding van journalist Cor Vos onderbrak de avond. Schwitters was diep onder de indruk van deze dadaïstische interventie. Willem van Leusden zat in het publiek. Dankzij de publicatie Holland Dada van K. Schippers weten we dat er ook in Maarssen een dadaïstische avond of avond werd gehouden. Het is niet bekend wie het initiatief heeft genomen. Mogelijk was het de huisarts dr. AM Hartog, wiens kantoor in 1922 door Rietveld werd gerenoveerd. Een andere kandidaat is Van Leusden, die zeer geïnteresseerd was in de beweging, getuige een map waarin hij materiaal over Dada had verzameld. Hierin bevonden zich niet alleen de correspondentie tussen Schwitters en Van Leusden, maar ook enkele originele collages van de Hannoveraanse dadaïst.

Kurt Schwitterscollage

In de jaren zestig gaf Van Leusden de map aan een student die een werkstuk over dit onderwerp moest schrijven. Hij heeft nooit gekregen wat hij leende. De zoektocht naar deze waardevolle collectie, zelfs tot in Australië, is tot nu toe zonder succes gebleven. Ook als het gaat om het surrealisme, de artistieke stroming die Van Leusden vanaf 1930 in de ban hield, is er materiaal dat nog niet te traceren is. Zo weten we dat hij illustraties maakte bij een tekst van de fantastische Duitser Wolfgang Cordan, getiteld Annonay of de vallei van de surrealisten. Het is nooit gepubliceerd, maar het manuscript en een vertaling van Theo J. van der Wal zijn gevonden. Het 32 pagina’s tellende verhaal is gebaseerd op een reis die de schrijver en vertaler ondernamen in november 1933. Deze tekeningen zijn mogelijk verloren gegaan tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Duitse soldaten een groot deel van het majestueuze 19e-eeuwse huis in beslag namen. De tijdelijke bewoners waren bepaald niet aardig voor de aanwezige kunstwerken.

1907-1947 Willem van Leusden Museum Boijmans van Beuningen

In 1947 maakte Van Leusden met het schilderij 1907-1947 de balans op van het grillige pad dat hij tot zijn 61e had gevolgd. Het ‘ontwikkelingsschilderij’ visualiseert Van Leusdens leven als kunstenaar. De rondleiding begint linksboven met een zelfportret (1909) en eindigt rechtsonder met een weergave van zijn “zeer verzorgde accountantshoofd” (1943). Daartussenin bevinden zich gravures en tekeningen van Franse kathedralen (1912-1914), Boslaantje (1917), Wajang-poppen (1920), constructivistische tekeningen (1929/30) en fragmenten van de grote surrealistische werken L’homme machine (1932). , L’échec (1934) en Burlesque (1935). De bellenblazende mannequin rechtsonder, het alter ego van de kunstenaar, symboliseert de tijdelijkheid van al het aardse. Opvallend is dat Van Leusden in deze recensie niet verwijst naar zijn bijdrage aan De Stijl. Volgens K. Schippers plaatst Van Leusden zich met dit doek voor het eerst in de voorhoede van de evolutie van de kunst en is het “een schoolvoorbeeld van de botsing van stijlen die de afgelopen tien jaar is geïdentificeerd als een teken van innovatie. “. Dit schilderij van Willem van Leusden uit 1947 zou een prominente plaats moeten krijgen in alle overzichtstentoonstellingen van de jaren tachtig.’ (NRC Handelsblad 31 augustus 1990)

Nadat hij zich van het Germaanse juk had losgemaakt, sloeg Van Leusden aanvankelijk een optimistischer pad in, maar raakte al snel weer in de ban van ondergang en verval. Met de schedelcomposities (1950) dichtte de schilder en graficus de kloof met het vooroorlogse surrealisme. Deze tekeningen werden gedetailleerd becommentarieerd in het weekblad Catholic Illustration (18 mei 1951). De anonieme auteur weet tot de kern van deze horrorbeelden te komen: ‘(…) totale vernietiging wordt gesymboliseerd door de verblijfplaats van de angstaanjagende macht die de vernietiging ontketende; via de zetel van de geest die het onweerstaanbare uitroeiingsmiddel heeft uitgevonden: via de menselijke schedel. Man, bezig met zelfvernietiging, denk na… Zoek je je eigen vernietiging?’

bloedige verbanden
Willem van Leusden was in het interbellum een van de initiatiefnemers die de toen slapende Vereniging voor Kunstliefde nieuw leven inblazen. Evenementen op hoog niveau, waarbij gerenommeerde internationale artiesten werden uitgenodigd, gaven een nieuwe impuls. Als lid van de Kunstliefde presenteerde Van Leusden tot ver in de jaren zestig jaarlijks werk voor leden- en thematische tentoonstellingen. Hij was de eerste winnaar van de BJ Kerkhofprijs, die nog steeds wordt uitgereikt. In 1961, 1967 en 1975-76 werden in de Nobelstraat solotentoonstellingen van Willem van Leusden georganiseerd. In de veertien jaar dat ik zijn werk doe, heb ik meerdere keren meegemaakt dat verzamelaars Van Leusden soms op een voetstuk plaatsen. Zo rustte de eigenaar van Zelfportret met Noorse trui (1939) niet voordat hij een exacte kopie van de afgebeelde trui had gebreid. Een echtpaar met een enorme collectie Van Leusden-grafieken leest elke avond hele delen van een Van Leusden-monografie aan elkaar voor. En in Heerenveen hield een bewonderaar als relikwie een bebloed verband van de kunstenaar, die gewond was geraakt tijdens het werken in de tuin. Van Leusden als heilige. Als hij dit had geweten, zou de calvinistisch geschoolde kunstenaar hebben gelachen van vreugde. Dat is zeker.

Tips

Dick Adelaar, Jos van Asperen en Michiel Roding, Willem van Leusden, essays over een hopeloze romanticus (Utrecht 1990)

De tentoonstelling in het Vechtstreekmuseum