Tentoonstelling over vrouwelijke architecten in het Van Eesteren Museum: 'Ze moesten hun waarde bewijzen en beter voorbereid zijn dan mannen'

De tentoonstelling Vrouwen van de AUP begint, toepasselijk genoeg, Internationale Vrouwendag, op 8 maart. Centraal staat het werk van vier vrouwelijke architecten die bij Rijkswaterstaat van de gemeente Amsterdam werkten en in 1935 een bijdrage leverden aan het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP).

Tot op de dag van vandaag wordt de AUP doorgaans toegeschreven aan de stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren en zijn veelal mannelijke architecten. De tentoonstelling laat zien dat ook vrouwelijke architecten een bijzondere bijdrage hebben geleverd aan de grootschalige stadsuitbreiding van Amsterdam.

‍Jorn Konijn (46), directeur van het Van Eesteren Museum en mede-conservator van de tentoonstelling: “We wilden al langer meer aandacht besteden aan Jakoba Mulder, omdat ons museum zich tot nu toe concentreerde op één persoon, een blanke man. Het had iets breder en polyfonischer gekund. “Toen duidelijk werd dat vrouwelijke architecten een cruciale rol speelden in de AUP, besloten we deze tentoonstelling te organiseren.”

Bijlmer gevangeniscel

De tentoonstelling die vrijdag begint, richt zich op vier vrouwelijke architecten: de eerder genoemde Jakoba Mulder (1900-1988), Koos Pot-Keegstra (1908-1997), Anna van Hattem (1924-1984) en Manon Beukema Toe Water, actief na Wereld Oorlog II. Wereldoorlog.-Peyrot (1927-2014). De tentoonstelling toont foto’s, video’s, geluidsfragmenten, tekeningen, objecten en zogenaamde “één-op-één-elementen”. Konijn: “Dit zijn iconische details uit het werk van deze vier vrouwen die we levensgroot hebben nagebouwd, zoals een kleedkamer uit het Sloterparkbad en een cel uit de Bijlmerbajes.”

Ellen van Kessel (67) studeerde ruim veertig jaar geleden af met haar proefschrift Vrouwen in de (stedelijke) bouw, wat doen zij?. Hiervoor interviewde hij onder meer Jakoba Mulder: “Ik heb de band aan het stadsarchief geschonken, waar je hem kunt beluisteren.” Sindsdien bleef Van Kessel zich met dit onderwerp bezighouden en daarom voelde hij zich geroepen toen het Van Eesteren Museum een adviseur zocht voor de tentoonstelling.

Aan de ene kant is het niet verrassend dat de rol van vrouwen in de twintigste-eeuwse bouwgeschiedenis onderbelicht is gebleven: tot de jaren zeventig waren er simpelweg weinig vrouwelijke architecten en ingenieurs.

Architect JF (Koos) Pot-Keegstra (1908-1997).Afbeelding Stadsarchief Amsterdam

Waarom waren er zo weinig bouwbedrijven?

Van Kessel: “Koos Keegstra moest als enige vrouw bij MTS bewijzen dat ze een plank doormidden kon snijden, onder toeziend oog van haar klasgenoten. In de studiegids van de Technische Hogeschool Delft stond in de jaren dertig dat architectuur een vak was waarin ‘je niet bang moet zijn om de smerigste klusjes te doen, zoals het beklimmen van goten, steigers, daken en torens’. In 1952 noemde Rijkswaterstaat zichzelf ‘een typisch mannelijke dienst’, waar het werk voornamelijk ‘mannelijk’ zou zijn.

Bovendien werden vrouwen tot 1 januari 1958 de dag na hun huwelijk eervol ontslagen uit de overheidsdienst. Van Kessel: “Het is niet verwonderlijk dat twee van de vier architecten die op de tentoonstelling te zien zijn, single bleven. Eén van de anderen richtte samen met haar man een eigen bureau op, de ander trouwde na 1958.”

Aan de andere kant verdienen vrouwen in de bouw meer aandacht omdat ze ‘echte ondernemers’ waren, zegt Jorn Konijn: ‘Ze moesten zich bewijzen, zo dachten ze, en beter voorbereid zijn dan mannen.’

“Je moest een beetje olifantenhuid hebben”, beaamt Van Kessel. “Mulder gaf destijds al aan dat je af en toe je schouders moest ophalen. Tijdens zijn verzoek kreeg hij bij aankomst te horen: “We zaten te wachten op een ingenieur Mulder”, en toen moest Jakoba zeggen: “Dat ben ik.” “Dat is behoorlijk denigrerend.”

Keerden de vier vrouwelijke bouwers elkaar? Hebben jullie samengewerkt?

Van Kessel: “Het waren twee verschillende generaties. Manon Peyrot had contact met Jakoba Mulder. Manons collega was Annie van Hattem; Hij vergezelde haar ooit om werkredenen op een studiereis. En Koos Keegstra en Jakoba Mulder kenden elkaar ook, ze kwamen uit dezelfde generatie.”

Commissaris Konijn: “Het is niet helemaal duidelijk of Peyrot en Mulder noodzakelijkerwijs met elkaar overweg konden. Misschien hadden ze gewoon een collegiaal meningsverschil.”

Naast een grote motivatie hadden de vrouwelijke bouwers gemeen dat ze relatief moderne ouders hadden, die een opleiding aan de HBS of MTS niet afkeurden, om later door te studeren.

Hun ontwerpen waren vaak functionalistisch, zoals de tijd dat voorschreef, maar ze onderscheidden zich van hun mannelijke tegenhangers door een opvallende aandacht voor de gebruikers van hun gebouwen, door middel van doordachte details. “Dat is een rode draad”, zegt Ellen van Kessel. “Mulder vond dat moeders vanuit de keuken hun buitenspelende kinderen in de gaten moesten kunnen houden. Peyrot ontwierp observatieramen op peuterhoogte in klaslokalen en blotevoetenlooppaden en verwarmde bankjes in een zwembad.”

Jorn Konijn: “Wat mij tijdens ons onderzoek het meest opviel, is hoeveel ze ontwierpen zonder dat we hun naam kenden. Zwembaden, sporthallen, brandweer- en politiebureaus, scholen, ongelooflijk veel woningen. Deze vrouwen werkten van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat.”

Vrouwen van de AUP, van 3/8 t/m 26/5 in het Van Eesteren Museum.

De speelvijver in de Gibraltarstraat in Amsterdam, ontworpen door Jakoba Mulder, augustus 1953.Afbeelding Van Eesterenmuseum

Fietsen langs vrouwengebouwen

In het kader van de tentoonstelling Vrouwen van de AUP, te zien van 8 maart t/m 26 mei, organiseert het Van Eesteren Museum (Noordzijde 31, in Sloterplas) op 10, 16 en 30 maart een fietstocht door Nieuw-West naast werken van onder meer Manon Peyrot, Koos Pot , Keegstra en de ontwerper van het Rembrandtpark, Janneke Willemsen. Wie waren zij? Wat was jouw bijdrage? Hoe zien jouw gebouwen eruit? De fietstocht, voorgesteld door Clasien Slebos, belooft je mee te nemen langs “tien verrassende projecten van vrouwelijke ontwerpers en architecten”, waaronder de “hunkerbunker” Oranjehof (een complex voor 148 alleenstaande werkende vrouwen), een waterpark aan de Gibraltarstraat en de school Daniël Goedkoop.

Voor de fietstocht is uw eigen fiets vereist. De rondleiding start om 13.30 uur op Sara Burgerhartstraat 1-3 en eindigt bij het Van Eesteren Museum. Bij grote belangstelling worden er in april en mei extra bezoeken georganiseerd. Meer informatie en tickets via www.vaneesterenmuseum.nl.

Tentoonstelling over vrouwelijke architecten in het Van Eesteren Museum: ‘Ze moesten hun waarde bewijzen en beter voorbereid zijn dan mannen’

Leave a Reply Cancel reply