Uit 23 facturen blijkt dat het GVB in 900 ritten Amsterdamse joden deporteerde, inclusief Anne Frank: dat de deportatie in zo'n snel tempo plaatsvond "zou ondenkbaar zijn geweest zonder de massale inzet van de trams."

Regina Groenteman-Rosenthal, 6, uit de Tweede Jan Steenstraat, was de laatste van het gezin die bij haar ouders en broer werd ‘opgenomen’. Het was de beruchte zondag 20 juni 1943. Tijdens de grootschalige inval klopte iemand op de deur van zijn huis. Een Duitse soldaat en een Nederlander kwamen binnen en schreeuwden tegen hen dat ze met haar mee moesten komen, herinnert ze zich in het boek. Verloren stad.

Bij tramhalte Ceintuurbaan, vlakbij de Amstel, stonden “honderden joden uit de buurt”. (…) Toen de tram eenmaal arriveerde, werden we er als het ware op geduwd, samengedrukt, we konden nauwelijks ademen, het was zo druk. (…) Het was erg eng. De kinderen huilden en de mensen schreeuwden in koor.’

De tramreis bracht hen naar station Muiderpoort, vanwaar zij via Westerbork naar Bergen-Belsen gingen. Na de oorlog werd er in de familie nooit meer over gesproken. Dat was niet nodig, ‘want wij hadden het allemaal meegemaakt.’

In het geheim genomen foto van Amsterdamse joden op het Daniël Willinkplein (later Victorieplein), in afwachting van deportatie naar kamp Westerbork. Amsterdam, 20 juni 1943. Links staan de trams klaar.Afbeelding Beeldbank Tweede Wereldoorlog – NIOD

Het is een van de verhalen van twintig getuigen die met filmmaker Willy Lindwer (77) en auteur Guus Luijters (80) spraken over de deportatie van joden in de tram. In 1940 woonden er ongeveer 80.000 joden in Amsterdam. Ongeveer 63.000 van hen zijn gedeporteerd. Naar schatting 48.000 van hen werden met de tram vervoerd naar onder meer station Muiderpoort, CS of Hollandsche Schouwburg. Anderen gingen te voet of werden met de bus gebracht.

Duitse functionarissen, waaronder medewerkers van de Zentralstelle für jüdische Auswanderung, op het Daniël Willinkplein (nu Victorieplein) in Amsterdam, 20 juni 1943. Op de achtergrond gemeentetrams.Afbeelding Beeldbank Tweede Wereldoorlog – NIOD

“We wisten dat veel Joden met de tram werden vervoerd, maar we kenden de enorme omvang hiervan niet en het systeem daarachter. Hoe kon het zo snel gebeuren?”, zegt Lindwer, die onder meer de Emmy Award-winnende film op zijn naam heeft staan. De laatste zeven maanden van Anne Frank (1988) en Kind in twee werelden over geadopteerde Joodse kinderen uit de oorlog (1993 en Gouden Kalf). Luijters publiceerde diverse boeken, waaronder het indrukwekkende Ter herinnering over gedeporteerde en vermoorde Joodse, Roma- en Sinti-kinderen (2012).

23 facturen voor de ‘huur’ van trams

Het echtpaar werd onder meer bijgestaan door emeritus hoogleraar Johannes Houwink ten Cate, die 38 jaar als onderzoeker bij het Niod had gewerkt en vijftien jaar lang de leerstoel Holocaust- en Genocidestudies aan de UvA bekleedde. Hij was op de hoogte van het bestaan van facturen die de Gemeentetram (later GVB) tussen 1942 en 1944 naar de nazi’s stuurde voor de “huur” van trams voor de deportatie van Amsterdamse joden. Op de facturen stonden de data, tijden, tramritten en het begin- en eindpunt van de ritten vermeld.

In totaal bevonden zich te allen tijde 23 ongepubliceerde facturen in de bestanden van het Niod. Houwink ten Cate vond de facturen in 1994, terwijl hij een onderzoeksrapport schreef voor Yad Vashem. “Ik heb destijds de facturen als bijlage aan dat rapport toegevoegd. Ze zaten in het Doc-dossier samen met andere losse documenten. II-Deportatie van Joden. Het is heel vreemd dat er nog nooit iets aan is gedaan. Misschien moet ik me daar ook zorgen over maken. En toen kwamen Lindwer en Luijters…’

Lindwer en Luijters vielen van hun stoel toen ze de rekeningen zagen en zeggen: “De rekeningen waren de sleutel tot onze vraag hoe het mogelijk was dat er in zo’n korte tijd zoveel joden waren gedeporteerd. De rol van de tram is oneindig veel groter dan iedereen dacht. Dit zou ondenkbaar zijn geweest zonder de massale inzet van trams”, zegt Lindwer.

Eén van de 23 facturen, hier afkomstig van een transport in juli, die de Gemeentetram (later GVB) tussen 1942 en 1944 naar de nazi’s stuurde voor de “verhuur” van trams voor de deportatie van Amsterdamse Joden. Op de facturen stonden de data, tijden, tramritten en het begin- en eindpunt van de ritten vermeld.Afbeelding NIOD

Luijters: “Op de facturen stond hoeveel trams er reden, waar ze reden, op welke dagen en op welke tijden. Aanvankelijk gebeurde dit ‘s nachts om de deportatie aan het zicht van de stad te onttrekken. “Later gebeurde het gewoon midden op de dag.”

De trams, bewaakt door Duitse soldaten en Nederlandse politie, reden vanuit alle delen van de stad op de toenmalige lijnen 8, 9, 16 en 24 en bereikten vanaf bepaalde haltes en ontmoetingspunten de treinstations en de Hollandsche Schouwburg.

Uit de 23 facturen blijkt dat er in twee jaar tijd in totaal 900 reizen zijn gemaakt. Lindwer: “De trams werden bestuurd door normale chauffeurs. Voor zover wij weten heeft niemand geweigerd.”

Anne Frank zat in een van de laatste trams.

De familie van Hans Warendorf (1902-1987), een van de grondleggers van de illegaliteit voorwaardelijke vrijheid, werd in november 1942 gearresteerd door de beruchte politieagent en jodenjager Sam Olij. Warendorf zelf was naar Engeland gevlucht om voor de regering in ballingschap in Londen te gaan werken. Zijn vrouw en drie kinderen, zegt een van de dochters in het boek. Verloren stad, werden overgebracht van tramhalte Beethovenstraat naar Hollandsche Schouwburg. De volgende dag gingen ze met de tram naar het Centraal Station. Via Westerbork kwamen ze in Bergen-Belsen terecht en vervolgens met de Lost Transport, in een trein die zo’n twee weken met duizenden gevangenen door Duitsland reed, waar ze bij Tröbitz door de Russen werden bevrijd.

Het GVB bracht alle tramritten in rekening bij de Zentralstelle für jüdische Auswanderung, de instantie die de jodenvervolging in Amsterdam coördineerde. Hetzelfde geldt voor de laatste vier ritten in augustus 1944. Op een van de laatste trams reisde Anne Frank met haar gezin en de andere vier onderduikers in het achterliggende huis. Ze werden vanuit het detentiecentrum Kleine-Gartmanplantsoen vervoerd met een van de laatste trams waarmee Amsterdamse joden naar het Centraal Station werden gedeporteerd.

Zeven maanden na de oorlog schakelde het GVB een incassobureau in om het onbetaalde geld terug te vorderen. Een medewerker noteerde op de factuur: “Vanaf december ter incasso verzonden naar WAVV (Gemeentelijke Juridische Verantwoordelijkheidsdienst voor Invorderings- en Verzekeringszaken Nieuwe Doelenstraat). ‘Vier vijf’. De rekening bleef onbetaald.

Lindwer: “Dit is allemaal schokkend. Het is een ongrijpbare onwerkelijkheid.”

Factuur voor het vervoer van Joden, 8 augustus 1944. Anne Frank, haar familie en de andere vier onderduikers uit het achterliggende Huis reden ook met deze tram.Afbeelding NIOD

Remco van Doren, directeur collecties bij de Anne Frank Stichting en lid van de raad van bestuur van het Elektrisch Museum Tramlijn Amsterdam, heeft de facturen stuk voor stuk geanalyseerd. Hij schrijft in het boek. Verloren stad: “Het blijft een kwestie van gissen aan welke autoriteit (…) ze deze collectie wilden presenteren.”

Na de oorlog moest de directeur van de gemeentetram, WBI Hofman, zich verantwoorden aan de zuiveringscommissie. Over zijn medewerking aan de deportaties werd destijds niet gesproken. Hij werd gezuiverd en keerde terug naar zijn positie.

Guus Luijters (links) en Willy Lindwer tijdens hun reis door Amsterdam, beeld uit de film ‘Disappearing City’.Afbeelding Verloren stad

Het boek Verloren stad van Willy Lindwer en Guus Luijters, Uitgeverij Balans, kost 24,95. Hij film Vanaf 14 maart is de film in de bioscoop te zien.

Rol van de Amsterdamse gemeentetram

In 2019 heeft de gemeente Amsterdam het Niod opdracht gegeven een onderzoek uit te voeren naar de rol van de Gemeentetram/GVB bij de deportaties van Joden uit de stad. Aanleiding was het besluit van de Nederlandse Spoorwegen om schadevergoeding te betalen aan overlevenden van de Holocaust en hun families. De NS verdiende geld aan de deportaties en betaalde uiteindelijk zo’n vijftig miljoen euro aan schadevergoeding. De nazi’s betaalden het transport met gestolen goederen en Joods geld.

“De Amsterdamse gemeentetram stond op één lijn met de Nederlandse spoorwegen”, schrijven Lindwer en Luijters in hun boek. “Het GVB daarentegen heeft nooit haar schuld erkend, spijt betuigd of financiële compensatie aangeboden aan de nabestaanden van de joden die zij uit Amsterdam hebben gedeporteerd.”

Luijters meent dat de compensatie gebruikt kan worden om de plaatsen te markeren waar Joden zijn gedeporteerd, bijvoorbeeld de tramhaltes aan de Beethovenstraat en Plantage Middenlaan, Victorieplein (voorheen Daniël Willinkplein), CS, Muiderpoort en Amstel en het tramstation aan de Lekstraat.

“Vanaf tramhalte Beethovenstraat werden 18.000 Joden naar het Centraal Station gebracht. Niets herinnert zich dat. Op het Victorieplein, waar duizenden Joden werden weggevoerd, wordt daar ook niets over gezegd. Velen kennen de geschiedenis van deze plekken niet, terwijl de jodenvervolging en deportaties het grootste drama in de stad zijn geweest”, zegt Luijters.

Over de auteur: Hanneloes Pen is al ruim dertig jaar nieuwsverslaggever bij Het Parool. Hij schrijft reportages en persoonlijke verhalen over Amsterdammers die in onderdrukking zijn geraakt of slachtoffer zijn geworden van geweldsincidenten. Hij schrijft ook artikelen over de Tweede Wereldoorlog.

Hoe de oprichters van Het Parool hun leven riskeerden in oorlogstijd: ‘Geen seconde twijfel’

Wie waren de oprichters van Het Parool? Wat bracht u ertoe uw leven te riskeren voor een verzetskrant? En wat gebeurde er toen ze een groot deel van de organisatie arresteerden?

Je kunt het beluisteren in de onderstaande podcastaflevering. Metropool Amsterdam.

Uit 23 facturen blijkt dat het GVB in 900 ritten Amsterdamse joden deporteerde, inclusief Anne Frank: dat de deportatie in zo’n snel tempo plaatsvond “zou ondenkbaar zijn geweest zonder de massale inzet van de trams.”

Leave a Reply Cancel reply