Grijs verenkleed, zwaarlijvig en met twee rechte poten. Alle misverstanden

De dodo heeft altijd meer mentale ruimte ingenomen dan fysieke ruimte. Hoe groot de fascinatie voor de vogel ook was (en is), zijn leefgebied was even klein. Het dier, waarvan het beeld een belangrijke bijrol speelt in de tentoonstelling van Roelant Savery in het Mauritshuis, leefde uitsluitend in de bossen van Mauritius, een eiland in de Indische Oceaan zo’n 900 kilometer ten oosten van Madagaskar. Daar ontdekten Nederlandse zeelieden begin 17e eeuw de dodo, die na verloop van tijd zijn vermogen om te vliegen had verloren door een gebrek aan natuurlijke vijanden.

De Nederlanders zelf (en de dieren op hun schip) zouden in de daaropvolgende decennia verantwoordelijk zijn voor de uitroeiing van de vogel, maar voordat de laatste dodo’s hun laatste adem uitbliezen, namen kolonisten er soms één mee naar het vasteland. Zo kwam de dodo terecht in Praag en Londen en ook in Surat, India, en daarmee hebben we de dodo-diaspora zo’n beetje in kaart gebracht. Weinigen zagen de vogel met eigen ogen.

eerlijke gans

Hoe meer ik over de dodo droomde of er onderzoek naar deed. Waarschijnlijk is geen uitgestorven dier met zoveel drukinkt en fotomateriaal geslacht als de ‘smerige vogel’, zoals de dodo door Nederlandse kolonisten werd genoemd vanwege zijn zogenaamd taaie vlees, en niet alleen door dodo-expert Boudewijn Büch. Hoewel de dodo na zijn uitsterven lange tijd werd beschouwd als een mythisch wezen zoals de eenhoorn of yeti, explodeerde de wetenschappelijke belangstelling voor de vogel halverwege de 19e eeuw met de publicatie van een standaard biologisch werk. Geleidelijk aan werd de dodo de belichaming van het uitgestorven dier, net zoals de panda later het bedreigde dier werd.

Tegelijkertijd werd de “mooie gans”, zoals de dodo ook wel werd genoemd, vaak afgebeeld als een domme gans. ‘Dodo, stom, stom, stomme dodo (lui, dik en ook langzaam)’, heette het gelijknamige nummer. Kinderen voor kinderenlied, maar in werkelijkheid waren de dodo’s noch lui, noch traag. Ook het idee dat de dodo een zwaarlijvige vogel was, berust op een misverstand. Een schilderij van een 17e-eeuwse Nederlandse kunstenaar heeft hieraan bijgedragen.

Zijn naam was die schilder, Roelant Savery (1576-1639), en hij behoort tot de categorie: onbekend, maar belangrijk. Hij verrichtte baanbrekend werk op het gebied van bloemstillevens en dierenschilderijen en was de eerste kunstenaar die een uitgebreide serie topografische tekeningen maakte van een andere stad dan Rome (met name Praag). In de tentoonstelling van het Mauritshuis, vol prachtige bruiklenen, komen alle facetten van zijn kunst aan bod.

Savery’s tekeningen van de Tiroolse bergketens hangen er, evenals zijn fantastische schilderijen waarin onder het mom van een mythologisch verhaal (zoals dat van Orpheus, die met zijn lier beesten betoverde) vele beesten bij elkaar worden getoond. (inclusief een dodo). Het schilderij dat het beeld van de dodo bepaalde, de dodo van het Natural History Museum in Londen, werd eveneens in bruikleen gegeven en is een van de trekpleisters van de tentoonstelling. Mensen stoten zichzelf aan als ze het zien: kijk die dodo toch eens!

Rariteitenkabinet

Het is ook een bijzonder schilderij. Toont de dodo tussen andere vogels; een blauwgrijs exemplaar met geelvleugels, de kenmerkende gebogen snavel van dodo’s en een harde overgang tussen de gevederde en kale delen van de kop, waardoor het lijkt alsof de vogel een capuchon draagt. Hij is ook een zwaarlijvig exemplaar. Savery’s dodo blijkt een illustratie van kapitein Willem IJsbrantsz. Bontekoe’s (onbetrouwbare) observatie dat dodo’s zo zwaarlijvig waren dat ze nauwelijks konden lopen. Deze dodo zou sowieso moeite hebben om vooruit te komen. Hij heeft twee rechterbenen! Het geeft het dier iets kunstmatigs. Waar heeft Savery deze vreemde vogel gezien?

Niet op Mauritius, dat is zeker. Er zijn tekeningen van dodo’s in het wild, waaronder enkele uit het logboek van het koopvaardijschip Gelderlander uit 1601, maar die zijn niet van Savery. Nee, Savery zag zijn dodo in Praag, waar hij vanaf 1604 als ‘kamerschilder’ voor keizer Rudolf II werkte. Hij bezat niet alleen een veelgeroemde kunstcollectie, maar ook een indrukwekkende menagerie aan dieren.

Rond zijn kasteel lag een leeuwenkasteel, een tuin voor honden en een tuin voor vogels, en er waren alleen nog levende dieren. De dode dieren (of hun stoffelijke resten) bevonden zich in Rudolfs beroemde rariteitenkabinet, waar hij naast de hoorn van een neushoorn en de slagtanden van een olifant ook een opgezette dodo tentoonstelde. Tegenwoordig is alleen de bovenkaak van die opgezette dodo nog over. Het wordt bewaard in het Národní Museum in Praag.

ouderwetse meme

Het is niet zeker dat deze opgezette dodo nog leefde toen hij bij de rechtbank arriveerde, en het is ook niet zeker dat er nog andere van zijn soort rondliepen. Er zijn in ieder geval aanwijzingen dat Rudolf meerdere dodo’s (knuffeldieren) bezat. In zijn bestiarium, een soort getekende inventaris van de keizerlijke menagerie, staat een tekening van een jonge bruine dodo, maar elders wordt er een genoemd met vuilwitte veren.

Het is deze vuilwitte (grijze) dodo die regelmatig een cameo maakt in Savery’s dierenschilderijen, en in drievoud is afgebeeld op een tekening van zijn neef en assistent Jan Savery. Hij stond ook model voor de dodo op het Londense schilderij dat Savery rond 1630 schilderde. De veren zijn donkerder, maar verder is het vrijwel dezelfde vogel.

Deze dodo werd een ‘meme’ in de oude zin van het woord, een stukje cultureel DNA dat door imitatie wijdverspreid raakte. Net als Dürers houtsnede van de neushoorn werd deze voortdurend gekopieerd, en niet alleen door kunstenaars. Ook wetenschappers deden mee. De ornitholoog George Edwards, die de dodo in de 18e eeuw aan het British Museum geschonken, maakte hij er een kopie van die als inspiratie diende voor de dodo van John Tenniel, illustrator van het werk van Lewis Carroll. Alice in Wonderland. Toen dat boek in 1865 werd gepubliceerd, werd Savery’s dodo als de dodo beschouwd. Dit is hoe mensen dachten dat de vogel eruit zag.

Dat bleek een vergissing te zijn. Toen eind 19e eeuw nieuwe dodobotten werden gevonden, veranderde het beeld van de ontevreden vogel. De echte dodo bleek een veel dynamischer vogel te zijn dan die van Savery, en ook veel slanker. Savery’s iconische schilderij bleek een geval van dodo-fake news te zijn. Zijn dodo werd, zoals we nu weten, geïnspireerd door een blaasbalg die een onwetende taxidermist zo vol met stro had gevuld dat de oorspronkelijke proporties van het lichaam verloren gingen, of door een levend dier dat door een dieet misvormd en slap was geworden. van scheepskoekjes en een smalle kooi.

Of het was een normale dodo, die Savery wat krachtiger maakte voor het effect. In dat geval was het een soort mythisch wezen.